خوانش شعری لیلا صادقی

خوانش شعری لیلا صادقی*‏

درخت هم که شاخه‌هایش تیر بکشد
می‌افتد توی دریاچه‌ای که خیال می‌کند تشنه است
ولی هنوز روی فکری که یخ زده‌ام
سر می‌خورم و هربار که می‌افتم
دوباره بلند می‌شوم
سنگ بنای اولین دیواری که می‌شکند
زیر سومین مهره‌ی گردنم تیر می‌کشد
تنت سنگ و سرت سنگ و لبت سنگ
منم مورچه‌ای که همه‌ی عمر سنگی کشیده باشد به پشت و
شده باشد پشت سنگ
پشت می‌کنم به سنگی که می‌شکند سرم را
ولی به سنگ که برنمی‌خورد این پشت من
پشتی که تیر می‌کشد و می‌افتد توی آبی که خیال می‌کند تشنه است
سنگی که پشت می‌کند به خودش زیر آب
‏«لیلا صادقی»‏

خلق اثر بر مبنای تسلط به تمام زوایای زبانی که نوشتن در آن صورت می‌گیرد، منتهی به نتیجه یا نتایجی خواهد شد که اگرچه همیشه بکر یا بدیع ‏نیستند، اما در حالت تکرار نیز قابل توجه‌اند. روشن است که «تمام زوایای» اشاره شده، به سادگی قابل تعریف نیست، اما تربیت ذهنی و نحوه‌ی ‏استفاده‌ی نویسنده از داشته‌هایش برای آنچه در نهایت خلق می‌کند به شدت موثر و تعیین‌کننده است. همین عدم چارچوب‌بندی و نسبی بودن، تمایزی را ‏ایجاد می‌کند که موجب قرارگیری و تقدم متنی نسبت به متن دیگر می‌شود.‏
‏«لیلا صادقی» با استناد به آثار مکتوبی که تاکنون ارائه کرده، نشان داده که در به کارگیری حداکثر استفاده از حداقل قراردادها و امکانات زبانی ‏چگونه تبحری دارد. مخاطب آثارش به خوبی می‌داند که در هر اثر وی، در برابر میزانی از امکانات زبانی قرار می‌گیرد که مؤلف برای ارجاعات و ‏القائات معنایی، هر بار راه‌هایی تازه را پیشنهاد کرده و روبرویش گشوده است.‏
کار کوتاهی که از «لیلا صادقی» پیش رو قرار دارد، اثر قابل‌اعتنایی است که لایه‌کردن آن التذاذی متنی را برای مخاطب به همراه خواهد داشت. ‏می‌دانیم شناخت کاربری‌ها و استفاده‌ی صحیح از معنای قرارداد شده‌ی کلمه در موقعیت متفاوت، منجر به القائات معنایی دیگر شده و در بعضی موارد ‏رعایت حداکثر ایجاز را نیز در بر خواهد داشت. اثر با ابتدایی ساده و ملموس شروع می‌شود: درخت هم که شاخه‌هایش تیر بکشد. کلمه‌‌ی «هم» تأثیر ‏معنای قراردادی خود را به خوبی نشان دهد. «هم» از حروف ربط و عطف محسوب می‌شود و یکی از کاربری‌های آن، معمولاً در حالتی است که دو ‏امر پی در پی وقوع یابد و دارای هم‌زمانی یا توالی باشند. شاعر به واسطه‌ی «هم» یک فضای باز در متن ایجاد کرده. به این ترتیب که هر چیز ‏دیگری هم که شاخه‌هایش تیر بکشد اتفاق بعدی برایش خواهد افتاد. تیر کشیدن برای مخاطب تداعی گر معنای درد است و خصوصاً برای بیان شدت ‏درد به کار می‌رود. هر چند در معنای دورتر تیر کشیدن به تیری که کشیده می‌شود نیز می‌تواند ارجاع یابد. این کاربری مخاطب را برای ادامه‌ای ‏آماده می‌کند که گویا از قبل‌ از سطر اول شروع شده است.‏
‏«می افتد توی دریاچه‌ای که خیال می‌کند تشنه است.» دریاچه در تعریف معمولاً جایی ست مملو از آب. پس با تشنه بودن در تضاد است. شاعر خیال ‏کردن را برای پوشش این تضاد به کار برده است. هر چند خیال تنها همین کاربری را نداشته و سطر قبل را هم می‌تواند توجیه کند. روشن است که ‏تیرکشیدن از شدت درد یا خیال کردن یا تشنه بودن، همه اعمالی ست انسانی و شاعر برای نشان دادن وسعت و شدت امری که می‌خواهد بیان کند از ‏آن‌ها استفاده کرده. در برابر این شدت درد، درخت باید نشانی از مقاومت یا ایستادگی داشته باشد (کوه را در نظر بگیرید) تا خاصیت توجیه‌گری ‏بیشتری داشته باشد، اما توجه به بار معصومیتی که درخت و شاخه‌اش دارد و احتمالاً کاربری‌هایی که در سطرهای بعد خواهد داشت قابل توجه است. ‏
در «ولی هنوز روی فکری که یخ زده‌ام.» نوع کارکرد در کلمه‌ی «ولی» در سطر سوم نیز از کارکردهای قابل اشاره است. راوی بیان می‌کند که ‏هر چند چنین اتفاقی‎:‎‏ تیر کشیدن شاخه، وابسته‌ای معین: افتادن در دریاچه، دارد ولی هنوز برای من این اتفاق، به دلیل یخ زدن نیفتاده. اما چنین استنتاج ‏ساده‌ای نمی‌تواند تنها کارکرد سطرها باشد. شاعر به خوبی از همین ابتدا علاوه بر فضاسازی و ایجاد مجاز، با تعدد ضمایر و تنیدگی روابط به این ‏همانی می‌رسد. این همانی بین درخت (معصومیت درخت را در نظر داشته باشید لطفاً) و راوی، من و درخت، من و راوی، و البته در ادامه من و ‏سنگ، تو و سنگ، راوی و تو دیده می‌شود. توجه به این امر که هر کدام از ضمایر در جایگاه خودشان نیز قابلیت معنی پذیری دارند، نشان می‌دهد که ‏این کارکرد موجب قابلیت‌های چند پرداختی در شعر شده و شاعر به خوبی با استفاده از امکانات زبان، به پیشبرد و تکثر فضا دست یافته است.‏
بسته به لحن خوانش، شعر، در سطر «بلند می شوم» شروع دوباره پیدا می‌کند و سطر پنجم را نقطه‌ی عطف اثر قرار می‌دهد. شعر دقیقاً در مسیری ‏مخالف سطرهای قبلی ادامه می‌یابد. سنگ بنای اولین دیواری که می‌شکند/زیر سومین مهره‌ی گردنم تیر می‌کشد، مبین انسانی ست که گویا از درون ‏می‌ریزد. هر چند می‌توان با استناد به اینکه حنجره در جلوی سومین تا ششمین مهره‌ی گردن قرارگرفته، و خصوصاً ارتباطی که مفهوم تیر کشیدن با ‏صدا دارد، تأویل‌های دیگری نیز از این سطر داشت. (تأویل بعهده‌ی خواننده)‏
‏«تنت سنگ و سرت سنگ و لبت سنگ» آهنگین‌ترین سطر اثر است که توانسته‎ ‎لحن را متأثر کند. (لطفاً ارتباط این آهنگین شدن لحن و حنجره‌ی سطر ‏بالا را هم در نظر داشته باشید). گویا از ریزشی که در دو سطر بالا اتفاق افتاد هیچ واکنشی در «تو»ی مخاطب اتفاق نمی‌افتد. بی‌تفاوتی و سردی ‏برای ضمیر تویی که مرجع ضمیر آن می‌تواند همان سنگ یا‎ ‎فرد یا افراد باشد.‏
در سطر بعد مور دانه کش ادبیات فارسی به مورچه‌ی سنگ کش بدل شده. ارتباط بینامتنی و در ادامه فرامتنی آن، «میازار» را به خوبی متبادر و ‏تأویل می‌کند. توجه به لحن سطر قبل، می‌تواند برای این سطر بارکنایی نیز در پی داشته باشد. نیازردن با دردی که در ابتدا اشاره شد و ادامه پیدا کرد ‏و حتی منجر به ریزش شد، به خوبی در تقابل است.‏
در سطر شده باشد پشت سنگ، جابجا شدن کلمه و تغییر رابطه‌های معنایی بیشتر اتفاق می‌افتد. پشت سنگ به مفهوم سنگ‌پشت و یا پشت کردن به کسی ‏یا چیزی‌ ست. ضمن اینکه به صورت مجازی به تبدیل به سنگ شدن در اثر ارتباط بیش از حد با آن هم می‌تواند اشاره کند. دقت داریم که «من» به ‏مورچه و سپس به سنگ‌پشت (در هر دو مفهوم) تشبیه شده. همان طور که اشاره شد مورچه بیش‌ترین بار تداعی را برای ضعیف بودن دارد. اما ‏پشتکار مورچه نیز قابل توجه است. پشتکاری که بر حسب نوع زندگی و شرایط آن به صورت ذاتی در مورچه وجود دارد. این موارد و شرایط ‏وابسته، قابلیت تعمیم در اثر خصوصاً برای «من» اثر را دارند. شرایطی که از مورچه، سنگ‌پشت می‌سازد. سختی شرایط به خوبی قابل استنباط ‏است.‏
شعر مجدداً در سطر پشت می‌کنم به سنگی که می‌شکند سرم را، ورق می‌خورد. پشت کردن دقیقاً روال اثر را از آنچه که تا قبل از این داشته بر ‏می‌گرداند و در مسیر دیگری می‌اندازد. ولی به سنگ که برنمی‌خورد این پشت من، ساده‌ترین کارکردش جابجایی ارکان جمله است: ولی سنگ به پشت ‏من نمی‌خورد. گویا سنگی که به آن پشت شد، برخوردی با پشت ندارد. معنای کنایی به کسی برنخوردن نیز از فعل برنمیخورد متبادر است. اما روشن ‏است که این موارد، تنها پرداخت‌های اثر نیستند. دقت داریم که در این نه سطر، هفت مرتبه کلمه‌ی سنگ و شش مرتبه کلمه‌ی پشت دقیقاً در شش سطر ‏متوالی تکرار شده. هیچ‌کدام از دو کلمه در هیچ سطری حشو نبوده و تکرار آن‌ها هم لزوماً جهت تاکید نیست. روشن است که تعدد معناهای ضمنی ‏ایجادشده اصلی‌ترین دلیل استفاده ایست که به صورت دائمی اتفاق افتاده. برای مثال در همین سطر ولی به سنگ برنمیخورد این پشت من، سنگ مفهوم ‏مجازی پیداکرده و احتمالاً مجاز از شخص یا چیزی ست که صفتی از سنگ مانند محکمی یا بی‌تفاوتی و سردی را دارد. پشت در معنای نسل و کسانی ‏که از یک نسل متولد شده‌اند می‌تواند تعبیر شود. گویا یک نسل که دارای مشترکاتی خونی هستند در برابر یک مرجع که می‌تواند انسانی یا غیرانسانی ‏باشد قرارگرفته و واکنشی که در برابر هم دارند، واکنشی ست که می‌تواند بنا بر همان جابجایی ارکان جمله، غیرثابت و یا دوباره تعریف پذیر باشد. ‏
پشتی که تیر می‌کشد و می‌افتد توی آبی که خیال می‌کند تشنه است/سنگی که پشت می‌کند به خودش زیر آب. توجه به معانی پشت اینجا بیشتر خود را ‏نشان می‌دهد. تکرار نیم‌بند «خیال می‌کند تشنه است» که دقت داریم که در سطر دوم هم همین ‌عبارت وجود دارد، هر چند به آب اشاره دارد اما به ‏‏«خیال» عمومیت فضا برای کل اثر می‌دهد. خیال و خیال‌پردازی شاید وجهی از اثر باشد اما در ادامه می‌بینیم که خیال در تضاد با فضای کلی اثر ‏است. اوج این‌همانی ای که در سطر آخر اتفاق می‌افتد، گویا همه چیز را به سنگ تبدیل می‌کند. سنگی که حتی به خودش پشت کرده (کنایه از ‏بی‌اعتنایی) و در خودش و پیرامون خودش غرق شده است. کل شعر بار کنایی به انسانی دارد که مانند سنگ شده. سنگ نه در معنای استواری و محکم ‏بودن بلکه انسانی سرد و بی‌تفاوت. انسان ضعیفی که بنا بر شرایطی که به اختیار خود ایجاد کرده، بار سنگین زندگی را سنگین تر به دوش می‌کشد، ‏در برابر هم نوعش مانند سنگ بی‌تفاوت شده، با قسمت سنگی وجودش به هم نوعش به راحتی ضربه می‌زند و راحت‌تر در برابر رنج هم نوع ‏بی‌اعتناست. انسانی که دیگر، واقعیتی خیالی از آنچه بوده و آنچه هست، به نظر می‌رسد. ‏

ناگفته نماند که ارتباط شاید موازی این اثر این بیت: در آب دیده‌ی خود غرقه‌ام چه چاره کنم/ که در محیط نه هر کس شناوری داند (حافظ) نیز قابل ‏توجه است. حافظ برای نابلدی نگران است که می‌داند در صورت اتفاق، غرق خواهد شد. اما راوی شعر صادقی از شناوری و با تبع غرق شدنی ‏می‌گوید که کار را از نگرانی گذرانده و برای انسان غرق‌شده در خودش، مرگ در عین زنده بودن را به دنبال دارد. شاید بتوان شعر صادقی را ‏ادامه‌ای ناباورانه دانست برای آنچه که حافظ روزی برای آن نگران بود.‏
————–

* این مقاله پیش از این در سایت لیلا صادقی انتشار یافته است. ‏