سیستم دفاعی بدن و واکسن‌ها
- بخش نخست: ویروس‌ها و پریون‌ها
[show_avatar email=1396 align=left user_link=authorpage display=show_name avatar_size=200]
پیشگفتار: یکی از زیباترین نمودهای جهان هستی موجود زنده است و انسان با وجود پیشرفت بسیار شگفت انگیز خود در عرصه کیهان شناسی و با اینکه می‌تواند با تلسکوپ‌های قدرتمند خود تا میلیاردها سال نوری را مشاهده کند و حتا از حفره سیاه نادیدنی تصویر تهیه نماید، ولی نمونه مشابه موجود زنده را هنوز غیر از کره زمین ندیده است و بنظر نمی‌رسد که به این زودی‌ها هم بتواند موجود زنده حتا در حد ابتدایی‌ترین شکل آن را در مکانی غیر از زمین پیدا کند.
هنوز به‌درستی مشخص نیست که در آن هنگامه حدود ۴ میلیارد سال پیش چگونه موجودات زنده اولیه در اقیانوس‌ها بوجود آمدند و سپس از تعامل بین آنها و جهش مواد ژنتیکی و روند فرگشت موجودات گوناگونی پدیدار شدند که می‌بایست دفاع از خود را در برابر سایر موجودات یاد می‌گرفتند. البته این یادگیری ژنتیکی به اختیار نبود بلکه به علت جهش بوجود می‌آمد و چنانچه این جهش توانایی زندگی پایدار به موجود می‌داد آن موجود در طبیعت انتخاب شده و تکثیر می‌گشت وگرنه از دور رقابت حذف می‌گردید. این روند همچنان در میان موجودات و در طبیعت ادامه دارد.
یکی از جنبه‌های جالب زندگی موجودات زنده، قدرت دفاع از خود در مقابل دیگران است. تمامی موجودات زنده روش‌هایی را برای دفاع از خود دارند. از میکروب‌ها تا گیاهان و از حیوانات تا انسان. هدف از نوشتن این نوشته‌ها مطالب عمومی غیر تخصصی در مورد واکسن‌ها می‌باشد. ولی پیش از آن باید تا حدودی با چگونگی کار کرد سیستم دفاعی بدن آشنا شد.
بنابراین در این سلسله نوشتار تلاش بر این است که پس از پیش‌گفتاربطور ساده در مورد عوامل بیماری‌زا همانند ویروس و پریون ومیکروب‌ها، ساختار سیستم دفاعی بدن و چگونگی کار آنها و همچنین واکسن‌ها و انواع گوناگون آن و نیز دلایل برخی مخالفت‌ها با تزریق واکسن نوشته شود.
موجودات در کره زمین به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند. موجودات زنده و موجودات غیر زنده. ولی روشن است که در بیشتر طبقه بندی‌ها در علوم زیستی و غیر زیستی که به منظور سهولت در مطالعه و پژوهش انجام می‌گیرند موارد خاکستری وجود دارند که گروه بندی‌ها را از حالت مطلق دور می‌سازد. برای مثال ویروس‌ها را در نظر بگیرید. هم ویژگی موجود زنده و هم غیر زنده را دارند. هر چند اکثر زیست شناسان آنها را زنده حساب نمی‌کنند ولی مهم نیست که ما چه نظری داریم مهم این است که ویروس‌ها چکار می‌کنند. نگاه کنید به ویروس کوید-۱۹ و یا به ویروس عامل بیماری ایدز و یا هر ویروس بیماری‌زای دیگر. بعد از ورود، یک ویروس داخل سلول به هزاران ویروس تبدیل می‌شود همانند خود و چنان قدرتی دارند که جهان را به تعطیلی می‌کشانند. یا در طبقه بندی بین گیاهان و حیوانات، موجوداتی هستند که براحتی نمی‌توان آنها را گیاه و یا جانور طبقه بندی کرد. مانند قارچ‌ها و یا موجودات تک سلولی که هم چشم حساس به نور دارند و هم فتوسنتز می‌کنند. اینگونه موارد را می‌توان در مفهوم زنده بودن و نبودن هم مشاهده کرد. غیر از ویروس‌ها و پریون‌ها و ویروییدها که خیلی به موجودات زنده شبیه هستند می‌توان ازتشکیل کریستال‌ها و قدرت رشد آنها سخن گفت که بیشتر به موجودات غیره زنده شباهت دارند.
پرسش این است که چرا اینگونه موجودات وجود دارند. شاید یک پاسخ ساده این باشد که هنگام شروع تشکیل مواد و موجودات گوناگون، تمام مواد و ملکول‌های اولیه کاملن شانسی با هم برخورد داشته‌اند و احتمال تشکیل هر ماده‌ای بوده است. بنابراین موجودات اولیه حاصل شده و سپس به علت پدیده جهش و فرگشت به موجودات گوناگون تبدیل گردیده‌اند و به این دلیل مواد گوناگون و موجودات متنوع وجود دارند و بی‌شمار موجودات گوناگونی که قدرت تطابق با محیط را نداشتند و ندارند و از بین رفته اند یا میروند.
موجودات زنده به شکل‌های گوناگونی طبقه بندی می‌شوند. می‌توان آنها را براساس داشتن و یا نداشتن غشاء هسته تقسیم کرد. بر این اساس باکتری‌ها پروکاریوت و بقیه غیر از ویروس‌ها و پریون‌ها یوکاریوت نامیده می‌شوند. می‌توان انها را بر اساس تعداد سلول‌های تشکیل دهنده پیکر آنها طبقه بندی کرد. موجدات زنده تک سلولی و موجودات زنده پر سلولی. باید در نظر‌داشت که طبقه بندی در طبیعت معنا ندارد. انسان برای سهولت مطالعه انها را دسته بندی می‌کند.
بعد از این پیشگفتار کوتاه وارد اولین قسمت این سلسله از نوشتارها می‌شوم.
میکروب‌های موذی یا دوستان هم‌روزی
میکروب‌ها موجودات زنده مستقل میکروسکوپی هستند که به چهار گروه اصلی تقسم می‌شوند. گروه اول باکتری‌های دیرین از نظر فرگشت که بسیارمهم هستند ولی بیماری‌زا نیستند. گروه دوم باکتری‌های واقعی که باکتری‌های بیماری‌زا در این گروه قرار می‌گیرند. گروه سوم قارچ‌ها [بدون قارچ خوراکی] و گروه چهارم انگل‌های تک سلولی.
درست است که کلمه میکروب بار منفی دارد و هرگاه که آن را می‌شنویم دچار ترس می‌شویم ولی باید بدانیم دنیای ما بدون میکروب‌ها قابل تداوم نیست. از دخالت مستقیم در چرخه تجزیه مواد، تثبیت نیتروژن هوا تا تولید نان و شراب، از دخالت در امور درمان، تا استخراج طلای ناب نقش بازی می‌کنند. فقط ارزش سرمایه در گردش داروی انسولین که در میکروب‌ها تولید می‌شود بیش از ۲۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ و ارزش آنتی بیوتیک‌ها هم که اغلب از میکروب‌ها استخراج می‌شوند بیش از ۴۲ میلیارد در سال ۲۰۱۸ بوده است.
همانگونه که در تمامی موارد در طبیعت خوب و بد مطلق وجود ندارد و اغلب امور خیر و شر نسبی هستند وجود دنیای میکروب‌ها نیز همیشه خیر و شادی نمی‌آورد. و عده‌ای از آنها برای سایر موجودات از جمله انسان بیماری‌زا می‌شوند، درست همانگونه که ما انسان‌ها نه تنها سایر حیوانات که حتا هم نوع خود را برده می‌سازیم وبه‌شکل‌های گوناگون شکنجه می‌کنیم و مورد بهره برداری قرار می‌دهیم. بنابراین در این مرحله است که سیستم دفاعی بدن پا به میدان می‌گذارد.
برای روشن شدن چگونگی پاسخ سیستم دفاعی، و چگونگی عمکرد واکسن‌ها، در ابتدا باید با ماهیت عوامل مختلف بیماری‌زا آشنا بود.
عوامل بیماری‌زا میکروبی را می‌توان به سه قسمت اصلی تقسیم نمود:
۱) ویروس‌ها و پریون‌ها
۲) باکتری‌ها
۳) قارچ‌ها
۴) انگل‌ها
ویروس‌ها و پریون‌ها
ویروس‌ها: ویروس‌ها موجوداتی هستند بسیار ریز در حد نانومتر که فقط یک نوع ماده ژنتیکی [آر ان آ] و یا [دی ان آ] دارند. همچنین آنها فاقد قدرت رشد و فاقد قدرت تکثیر در خارج از سلول‌های میزبان خود هستند. ویژگی‌های داشتن یک نوع ماده ژنتیکی و عدم رشد، آنها را از موجودات زنده متمایز می‌کند. بنابراین ویروس‌ها را موجودات غیر‌زنده محسوب می‌کنند که خیلی دقیق نیست. ویروس‌ها می‌توانند دارای مواد ژنتیکی [آر ان آ] تک رشته‌ای یا دو رشته‌ای و یا [دی ان آ] تک رشته‌ای و یا دو رشته‌ای باشند که داشتن [آر ان آ] دو رشته و [دی ان آ] تک رشته منحصر به ویروس‌ها می‌باشد. همه ویروس‌ها از نظر ساختمانی دارای ژنوم و مواد پروتیینی بنام کپسید هستند که به اینگونه ویروس‌ها که فقط ژنوم و کپسید دارند ویروس‌های لخت می‌گویند. اگر ویروس‌هایی غیر از ژنوم و کپسید دارای پوشش نیز باشند، آنها را پوشش‌دار می‌گویند. پوشش که دربرخی از گروهای ویروسی مشاهده می‌شود در حقیقت غشا سلول میزبان ویروس است که دارای پروتین‌های اختصاصی ویروس بوده و ویروس به هنگام خروج از سلول میزبان درون آن غشا سلولی بسته‌بندی شده و خارج می‌شود. ویروس‌ها می‌توانند بطور اختصاصی موجودات زنده گوناگون را هدف قرار دهند. آنها باکتری‌ها، گیاهان، و حیوانات از جمله انسان را می‌توانند به‌عنوان میزبان در نظر بگیرند. آنها می‌توانند درون سلول هدف در سیتوپلاسم یا هسته و یا درون کروموزوم‌ها مستقر شوند. درمان ویروس‌ها آسان نیست چرا که در درون سلول‌ها تکثیر می‌یابند و در ضمن قسمت‌های ساختمانی اختصاصی محدودی برای هدف گرفتن توسط دارو دارند. بنابراین نقش سیستم دفاعی بدن میزبان و واکسن‌ها اهمیت زیادی در مبارزه با ویروس‌ها دارند. انسان ویروس‌ها را نیز مانند اغلب موجودات دیگر بخدمت گرفته است و حتی بدجنس‌ترین آنها همانند عامل بیماری ایدز در حقیقت نجات دهنده جان هزاران انسان است. همچنین ویروس‌ها یکی از بهترین وسیله‌ها در روش‌های ژن‌درمانی می‌باشند.
پریون‌ها: پریون‌ها عوامل بیماری زای پروتینی معیوب هستند که ماده ژنتیکی ندارند. آنها می‌توانند این قدرت معیوب سازی را به دیگر پروتیین‌های سالم انتقال دهند. بنابراین می‌توانند مسری باشند. پریون بیماری مشترک انسان و دام است و می‌تواند از طریق گوشت آلوده گاو و گوسفند به انسان منتقل شود. باید توجه داشت که حرارت در حد پختن غذا باعث از بین بردن عامل بیماری نمی‌شود. از بیماری‌های پریون می‌توان بیماری کرو، بیماری دیوانگی در گاوها، بیماری بسیار نادر مرگ‌آور بی‌خوابی خانوادگی و چند بیماری دیگر را نام‌برد. آنها بیشتر مراکز عصبی را هدف می‌گیرند، درمان ندارند و مرگ‌آور هستند. خوشبختانه بیماری‌های مرتبط با پریون خیلی نادر می‌باشند.
ادامه دارد…
آرشیو نوشته‌ها و شناسایی نویسنده:
علیرضا معین، دکتری مولکولار بیولوژی؛ دارای مدارک کارشناسی زیست جانوری، فوق لیسانس میکروب شناسی و ایمنی شناسی پزشکی و دارای مدرک دکتری در بیولوژی ملکولی از ایران و همچنین فوق دکتری بیولوژی ملکولی و سلولی از دانشگاه بریتیش کلمبیاست. علیرضا معین از سال ۲۰۰۴ در مراکز علمی تحقیقاتی دانشگاه بریتیش کلمبیا در دوره فوق دکتری و همچنین دستیار تحقیقاتی مشغول بوده که کماکان ادامه دارد. حاصل فعالیت‌های علمی او چاپ حدود ۱۰ مقاله علمی بین‌المللی و چندین مقاله به زبان فارسی می‌باشد.
معین از دوران کودکی به شعر و نویسندگی علاقه داشته و اوقات فراغت خود را با نوشتن و سرودن شعر سپری می‌کند.
