UA-28790306-1

صفحه را انتخاب کنید

متن سخنرانی سیامند زندی در بزرگداشت خویی

متن سخنرانی سیامند زندی در بزرگداشت خویی

دوستان عزیز، سلام

در ابتدا باید خوشامد بگویم به آقای اسماعیل خویی و دوستانی که محبت کرده و در این مراسم بزرگداشتِ اسماعیل خویی حضور دارند.

khoi11

به من تکلیف شده که در این بزرگداشت در حضورتان باشم و چند کلامی سخن بگویم. راستش من ساده‌‏ترین راه را برگزیدم. یعنی موضوعی که برای سخن انتخاب کردم «سیاست، مبارزه و در یک کلام آزادی در شعر خویی» بود. عرض کردم، ساده‏‌ترین راه، چرا که کافی است شعر خویی را مرور کنیم، از ابتدای کار، موضوع سخنِ، موضوع شعر آزادی است، کم نمی‏‌آوریم !

می‏بایست نخست به چندوجهی بودن شعر اسماعیل خویی اشاره کرد. در شعر خویی مبارزه، معنای زندگی و حیات و در نهایت آزادی را می‏توان دنبال کرد و به تماشا نشست.

گیرم تنم اعدام ـ به فرجام ـ کنید،

وین کالبدم «جنازه‏»ای نام کنید؛

من هستی از اندیشه، نه زین تن، دارم:

اندیشه‏ی من چگونه اعدام کنید؟!

اندیشه‌‏ای که خویی در اینجا از آن سخن می‏گوید در سخن و شعر او همه‏‌جا حاضر است. این اندیشه، که من آن را «اندیشه‌‏ی آزادی» می‏‌نامم از ابتدای وجود خوییِ شاعر با اوست. از آنجا که دوستان و عزیزانی پیش از من و پس از من به خویی و کانون نویسندگان، کانونی که علتِ وجودی‏‌اش مبارزه با سانسور و تلاش برای آزادی بیان است، پرداخته و خواهئد پرداخت، از این موضوع می‏گذرم تا به تکرار دچار نشوم. اما خویی استاد دانشگاهی است که چون از آزادی می‏گوید، چون تعهد اجتماعی دارد، از تدریس محروم می‏شود. به زندان می‏افتد و در آنجا باید با ساواکیِ بازجو و شکنجه‌‏گر مواجه شود.

یک‏بار هم،

             ای مرگ!

در چاره‏‌جویی‏‌های پشتِ بی‏‌پناهی‎‏ها،

                           پناه و پشتِ من بودی:

از چشمه‏‌های شعبده در چشمِ ساواکی‏‌جماعت

                                        چشم‌ه‏ای نادیدنی

                                                     در مشتِ من بودی:

وقتی که،

             آن شب

                           در شکنجه‏‌گاه،

بال سیاه و خیسِ خود را ،

                           ناگهان،

                           در بوسه‏‌ی شلاق

بر مهره‏‌های پشتِ من سودی.

استادِ دانشگاهی و شاعر؟

بله؟!

هه هاه!

زن‏‌جنده!

             مادر قحبه!

                           اینجا

                           ما

از چرمِ کونِ شاعران

                           کفشِ فرنگی

ورنیِ خوشدوخت –

می‏سازیم…

شاعر و استادِ دانشگاه، آن هم در نظامی که بنیان آن بر ستم و دیکتاتوری نهاده شده ؟ جرمی از این سنگین‏‌تر؟ طبیعی است که شاعر برگردد و با خود بگوید:

«عه !

این کیست؟

             (با خود گفتم)

                           این حیوان چه چیزش با بشر ماند؟

من آدم،

             این آدم؟!

                           کجای ذاتِ‏مان به یکدیگر ماند؟

اما ای‏کاش در همین‏‌جا موضوع فیصله می‏‌یافت، که نیافت. دیگی که در پی این فشارها، ستم‏‌ها و نابرابری‏‌ها به جوشیدن رسیده بود، سر رفت و «انقلابِ اسلامی» از آن بیرون ریخت. تصور نمی‏‌کنم نیازی به توصیفِ آنچه که از این دیگِ سررفته بیرون ریخت باشد، همه شاهدیم. چهارماهی از این سررفتنِ دیگِ انقلاب و بیرون ریختنِ تعفنِ تاریخ از آن می‏گذرد که خویی آن را توصیف می‏کند، توصیفی که در مقایسه‏‌ای است با آنچه که خود است:

خمینیسم

گر ملتی بزرگ،

ور سازمانی کوچک

در یک تنم.

آری، منم!

             نگاه کنید،

                           این منم!

در بیشه‌‏ی همیشه‏‌ی خویش.

در بیشه‏‌ی همیشه‏‌ی خویش،

با تیشه‏‌ی همیشه‏‌ی خویش

بر ریشه می‏زنم:

بر ریشه‏‌ی درختِ پلیدی

-از واحه‏‌ی پلشتِ ابوجهل-

که بر نهال‌‏های خجسته

-از باغ‌‏های دانستن-

فرصت نمی‏دهد

             که ریشه بگیرند

در خاکِ این اهورایی،

در پاک، در اهورا،

در مینوی همیشگیِ میهنم.

                                                                                بیست و نهم خرداد ۱۳۵۸

و در تیرماهِ ۱۳۶۰ در تهران خویی این‏گونه توصیفش کرد:

ای دینِ تو، آئینِ تو، ایمانِ تو مرگ؛

در حقِ حیات، حکمِ دیوانِ تو مرگ!

نامِ تو نشانِ مرگ و تو زنده، از آنک

وامی‏رَمَد از پَلَشتیِ جانِ تو مرگ!

خویی در مقابله با آن که دین و آئین و ایمانش جز مرگ نیست، در حالی که مرگ‏‌پرستان بر همه چیز حاکمند، همچون عمده‌‏ی ما راه تبعید و آنجا که او بیدرکجا نامش می‏دهد در پیش گرفت.

غربت، که در آن ز شهر و آبادیِ من

نبود اثری، نمی‏کشد شادیِ من

کز من همه چیزم، همه چیزم بگرفت:

آری، همه چیزم، مگر آزادیِ من.

این آزادی که خویی در اینجا از آن سخن می‏گوید در همه‌‏جای شعر خویی و همینطور رفتار او حضور دارد. آن را در همه‏‌جا می‏توان دنبال کرد.

اسماعیل خویی، همانطور که دوستان مطلع هستند، همانند سعید سلطانپور، نسیم خاکسار و بسیاری دیگر از ادیبان و هنرمندان معاصر از زمره‏ی آنهایی است که برای دوره‏ای از حیات و مبارزه‏اش تعلق سازمانی گرفت. باز هم شاهد مثالش خودمان هستیم که هر کدام در دوره‏ای از حیات‏مان تعلق سازمانی و گروهی گرفته‏‌ایم. تعلقی که من آن را بدین‏گونه معنا می‏کنم که مگر می‏توان نزدیک و یار و یاور پویان و مسعود و شکراله بود و خود را به آن متعلق ندانست؟

اما نه!

             نع!

                           باید نوا دیگر کنم من.

باید

در پرده‌‏ای دیگر

             نوایی سر کنم من،

من شادی و آبادیِ جان و جهانِ آدمیت را،

                                        به یمن داد و آزادی،

در زندگانی،

             نز فرای مرگ.

                           جویانم.

من مرده ریگ‏اومندِ یارانی چو پویانم:

آن نازنینانی که جانِ آدمیت را

معنای زیبایی

از آرمان

             وز هرچه‌‏ای را بهرِ هرکس خواستن

                                                     دادند؛

و آنگه به نامِ زندگانی بود،

در اوجِ شاد آزادِ دم‏هایی

از خوش‏ترین آمیزه‏‌ی پیکار و موسیقی،

                           اگر به مرگ تن دادند.

مسعود جان!

             خسرو!

                           جهان!

                                        مرضیه!

                                                     شکراله!

آه،

من حق ندارم خسته باشم

                           نه!

من حق ندارم

آوندها و بافه‌‏های ریشه‏‌ی اندیشه‌‏ام را

به موریانه‏‌های نومیدی سپارم.

من جانِ شادی بوده‏‌ام،

             شکلِ شکفتن،

                           معنی گل در بهاران؛

اما بگذارید گریزی بزنم به سیلونه، ایگناسیو سیلونه از فعالان و رهبران حزب کمونیست ایتالیاست. همرزم گرامشی بزرگ است. اما او هم در همان سال‏های سیاه فاشیسم سفری و اقامتی داشت به روسیه‌‏ی شوروی. در آنجا آن چیزهایی را دید که ما سال‏ها بعد از طرق دیگری دیدیم. سیلونه در آن زمان تعلق گروهی را رها کرد، اما آزاده ماند. نان و شراب نوشت و مکتب دیکتاتورها. در ۱۹۴۸ گفت:

« رویدادهای ناگوار این دوران پس از جنگ به نحو قاطعی بر بی‏‌اعتمادی من به حزب‏‌های سیاسی افزوده و اعتقاد و دلبستگیِ من به آزادگی را راسخ‌‏تر کرده است.»

خویی در سال‏های اقامت در بیدرکجا، به اعتقاد من چنین بود. موقعی که از جانب میراث‏‌خواران پویان و مسعود مورد شماتت قرار گرفت، رنج برد و گفت:

ای انجمن معرفت اندوختگان!

در دوریم از شما دل افروختگان

این رنج بَسَم که بایدم نکته شنید

زین شعر و سیاست از من آموختگان

اما به رغم این «رنج» خللی در اندیشه‌‏ی آزادیِ خویی پدید نیامد.

امامِ مرگ بگو این همه بهانه نجوید؛

به نامِ مرگ، بگو، این همه فسانه نگوید.

برای کشتنِ شادی،

برای کشتنِ آزادی،

برای کشتنِ عشق،

برای کشتنِ ما

             دل نداشتن کافی‏ست.

                                        بیستم نوامبر ۸۸ – بیدرکجا

و یا:

منطق نشناسد سپه جهل و جنون:

جهل است و جنون: چند نمی‏داند و چون

تا دشتِ رهایی، از چنین مهلکه‌‏ای،

راهی نبود گشوده جز تنگه‏‌ی خون

                                                     سوم مارس ۸۹ – لندن

در واقع نمی‏توان از خویی گفت، از تعهد اجتماعیِ او، از فلسفه، از مولوی و از شعر سخن گفت و به شعر خویی رجوع نکرد. نمی‏توان به توصیفِ او نشست و از زبانِ خودش او را چنین نخواند:

آری،

اینک،

این منم:

سروْ توتْ نخلْ سیبْ یاسْ شابلوطْ بهْ تُرَنجْ اناربنْ هلوْ صنوبری،

گلْ فشانِ جاودان به برگ و بار ِ نوبری،

ایستاده رو به روی تان:

دستهای شاخسار،

پر ز میوه های آبدار،

مهربان،

دراز کرده

از چهار سو

به سوی تان.

گمان نمی‏کنم وقتی برای من باقی مانده باشد، اما حیف است که اینجا باشیم و شعر خویی را در توصیفِ «منِ» خودش نخوانده باشیم.

منم!

پیرِ کنعان، که گفته‌‏اند، منم.

شیخِ صنعان که گفته‏‌اند، منم.

بوی پیراهنی گشادم چشم:

پیرِ کنعان، که گفته‏‌اند، منم.

دختری بی‏‌خدایم از ره برد:

شیخِ صنعان، که گفته‌‏اند، منم!

از خدا هم نمی‏برم فرمان:

وه که شیطان، که گفته‌‏اند، منم.

از من آمد پدید ذاتِ خدا:

جانِ جانان، که گفته‌‏اند، منم.

هم خدا در من است، هم شیطان:

ذاتِ انسان، که گفته‌‏اند، منم.

آن‏چه نیکان بگفته‏‌اند و بدان‏،

هم از آن‏سان، که گفته‏‌اند، منم.

کهنه گبری که خوانده‏‌ای به کتاب،

نومسلمان، که گفته‏‌اند، منم.

آوری کفر، فهم اگر کنی‏ام:

روحِ قرآن، که گفته‌‏اند، منم.

بی‌‏من آفاق می‏شود ظلمات:

مهرِ رخشان، که گفته‏‌اند، منم.

آسمان تخت و تاجِ من خورشید:

شاهِ شاهان، که گفته‌‏اند، منم.

رستمِ زال و رخشِ او من، نیز

هرچه دستان، که گفته‏‌اند، منم.

حافظ و سعدی و نظامی را

اصلِ دیوان، که گفته‌‏اند، منم.

پای‏بستِ سرای هستی، نیز:

نقشِ ایوان، که گفته‏‌اند، منم.

هم صدف هم خزف مراست به کف:

بحرِ جوشان، که گفته‌‏اند، منم.

در جهان، سنجه من، ترازو من،

نیز میزان، که گفته‌‏اند، منم.

تا که هستم، نیابم آرامش:

دلِ توفان، که گفته‌‏اند، منم.

بی‏شمار است داغ بر جگرم:

مامِ ایران، که گفته‌‏اند، منم.

سویِ آزادی، آن کمانِ به زِه،

نیز پیکان، که گفته‌‏اند، منم.

وندر این راه، هر گروگان‏گیر

یا گروگان، که گفته‌‏اند، منم.

ای که چشمت به راهِ رهبری است:

بشنو، آی! آن که گفته‌‏اند منم.

آمدم، تا «تو»ی تو دریابد:

کان «تو» – ای جان!- که گفته‌‏اند، منم.

من تو‏ام، نیز پاره‏‌های تو‏اَند

همه آنان که گفته‏‌اند منم.

تو خدایی، خدا تویی: دریاب،

رغم ایشان که گفته‏‌اند، منم.

آن خدا مُرد! ای خدا! برخیز:

در جهانِ ستارگان آویز.

                                                     بیست و یکم فوریه ۹۵ – بیدرکجا

آرشیو نوشته‌ها و شناسایی نویسنده:

>> واپسین نوشته‌ها

تازه‌ترین نسخه دیجیتال شهرگان

ویدیویی

شهرگان در شبکه‌های اجتماعی

آرشیو شهرگان

دسته‌بندی مطالب

پیوندها: