شخصیت
دکتر صبا هدا
شخصیت مجموعه ای از صفات و خصائص ما است که با استفاده از آنها خود را با درخواست ها و مقتضیات محیط تطبیق می دهیم. این مجموعه خصائص روانی تعیین می کنند که ما با محیط چگونه برخورد میکنیم، مرزهای خود را با اطراف چطور مشخص میکنیم، چگونه با افراد سلوک می کنیم، چگونه در زندگی پیش می رویم و کجا توقف می کنیم. شخصیت ما می‌تواند سبب پیش رفت یا پس رفت در شغل شود. ممکن است دوستی ما با دیگران را آسان تر یا سخت تر کند. یا ممکن است رابطه زناشویی را اعتلا بخشد یا بر هم زند. تعامل بین انسان ها معمولا، تا اندازه زیادی ، تعامل بین شخصیت های آنها است. شخصیت مجموعه پویایی است از گرایش ها و سو گیری های ذهنی و روانی . این تمایلات و سو گیری ها عمیقا در ذهن ما جا دارند و به طور خود به خود در ما طرح های کم و بیش ثابتی از فکر، رفتار ، احساس و هیجان ایجاد می کنند. با بررسی این طرح های ثابت است که می‌توان سر نخ هایی از شخصیت افراد به دست آورد. این طرح های ثابت معمولا طی مدت طولانی تکوین یافته‌اند. شخصیت از کودکی و سالهای جوانی شکل می‌گیرد و می‌ماند. تقریبا هیچ بخشی از نظام روانی و رفتاری ما نیست که از تاثیر شخصیت بر کنار باشد. شخصیت در تار و پود وجود ما تنیده شده است و صدای آن ، مثل یک موسیقی متن، در پس همه اعمال و رفتار ما شنیده می شود.
شخصیت ، مثل بسیاری دیگر از پدیده های انسانی دیگر، هم حاصل طبیعت است و هم دست پرورده تربیت. به نظر می رسد حدود نیمی از شخصیت تحت نفوذ ژن های ما است. ما آنها را به ارث می بریم و سوغاتی است که از نسل های قبل به ما رسیده است. حدود پنجاه درصد دیگر نیز حاصل تاثیر محیط بر ما است. از این رو است که نحوه رفتار والدین، تجربه های مدرسه، وضعیت اقتصادی و محیط اجتماعی و زمینه های فرهنگی همه در شکل گرفتن شخصیت مهم هستند.
به این ترتیب می‌توان ساختار شخصیت را در دو بخش دید:
طبع temperament و منش character. طبع آن بخشی از شخصیت است که عمدتا توسط ژنهای ما تعیین می‌شود و ارثی است. هر رفتار یک انسان را از سه نظر می توان بررسی کرد: یکی آن که چرا این رفتار انجام می‌شود. این بخشی است که با انگیزه سروکار دارد. دوم آن که این رفتار از چه چیزی تشکیل شده است. یعنی محتوای آن چیست؟ و سوم آن که این رفتار چگونه انجام می‌شود. این بخش با طبع ما سر و کار دارد. طبع تعیین میکند که رفتار را چگونه انجام می‌دهیم. طبع همان تفاوت ذاتی است که ما در رفتار و احساس و خلق با هم داریم. تفاوت طبایع در نحوه واکنشی که به محرک های تنش آفرین نشان می‌دهیم به خوبی آشکار می‌شود.
طبع یک جزء مرتبط با هیجان و خلق هم دارد. طبع زمینه هیجانی افراد را تعیین میکند. برخی افراد طبع مضطرب تری نسبت به بقیه دارند. برخی ذاتاً اندکی غمگین تر و بعضی خوشحال تر از بقیه هستند. افراد بسته به این که چقدر از طبع آزار گریز برخوردارند ممکن است ترسو یا شجاع و بدبین یا خوش بین باشند. هرچه شجاع تر و خوش بین تر باشند از انرژی بیشتری برخوردارند و کمتر خستگی می‌پذیرند.
تحقیقات نشان داده است که در افراد چهار نوع طبع ممکن است دیده شود: نو جویی novelty seeking، آزار گریزی harm avoidance، وابستگی به پاداش reward dependence و ثبات‌قدم persistence. برای این طبایع اساس بیولوژیک و بیوشیمیایی شناخته شده است. هر فرد، بنا به توارث خود، به میزان متفاوتی از هریک از این چهار طبع می تواند داشته باشد. این چهار طبع چون ارثی هستند از سالهای اولیه کودکی خود را نشان می‌دهند و در طول رشد فرد کم و بیش ثابت می‌مانند. نکته جالب اینجا است که در پژوهش ها مشخص شده است که انسان‌ها در فرهنگ های گوناگون، همه کم و بیش همین چهار طبع را نشان می‌دهند.
میزان طبع «نو جو» در افراد تعیین میکند که چقدر پذیرای تجربیات جدید هستند. هر چه میزان نو جویی در فردی بیشتر باشد او هیجان بیشتری دوست دارد. آمادگی پذیرش ریسک های فیزیکی ، مالی و حتی اخلاقی و قانونی بیشتری دارد. هرچه طبع نوجو زیادتر باشد فرد از انگیزه بیشتری برای پیگیری هدف هایش برخوردار است، به همین میزان کنترل کمتری هم بر تکانه های خود دارد. این افراد به راحتی کسل می‌شوند . در حالات شدید، این ها همان هستند که گاهی به آنها معتاد به آدرنالین می‌گوییم که برای کسب هیجان کارهای عجیب و غریب می‌کنند. نوجویی هر چه بیشتر باشد افراد گشاده دست تر و حتی ولخرج تر هستند و احتمالا نامنظم تر هم می‌شوند.
در سوی دیگر طبع »آزار گریز» است. هر چه این خصلت در ما بیشتر باشد مضطرب تر هستیم، زیاد فکر می کنیم، زیاد محاسبه میکنیم، بدبین تر می‌شویم ، بیشتر شک میکنیم و احتمالا زودتر خسته می‌شویم. در آزار گریز ها ترس از عدم قطعیت بیشتر است . هر چه میزان این طبع کمتر باشد فرد آسان گیر تر و بی خیال تر است.
طبع دیگر «وابسته به پاداش» است. وقتی این طبع غالب باشد فرد حساسیت زیاد به تایید یا تکذیب دیگران دارد. بازخورد های محیط تغییرات شدید عاطفی و شناختی در این افراد ایجاد میکند. افزایش طبع وابسته به پاداش باعث می‌شود که افراد گرم و صمیمی باشند و روی گشاده داشته باشند. اینها خوش قلب و در خدمت جمع هستند؛ اما از سوی دیگر این افراد بسیار وابسته به نظر دیگران و بسیار تلقین پذیر هستند. خشنود کردن دیگران به جهت کسب تایید یک اصل رفتاری آنها است. هر چه این طبع کمتر باشد اعتنای فرد به محیط و قضاوت آن کمتر است.
میزان طبع «ثابت قدم» تعیین میکند که افراد چقدر سخت کوش و موفق یا چه اندازه تنبل و بی تفاوت به کسب دستاورد هستند. هر چه میزان این طبع بالاتر باشد افراد مصمم تر ، با اراده تر و سخت کوش تر هستند. به راحتی دلسرد نمی‌شوند و از میدان به در نمی‌روند. سخت کوش و جاه طلب هستند و، هر چند پاداش برایشان دلپذیر است، اما برای ادامه کار به آن وابسته نیستند. شکست برایشان چالشی است که آنها را به پیش می‌راند.
هریک از ما مجموعه‌ای از این طبایع را، به اندازه های متفاوت، داریم. توجه داشته باشیم که هیچ یک از این طبایع بهتر یا بدتر از دیگری نیست و کم یا زیاد هر یک از آنها لزوما زندگی بهتر یا بدتری را تامین نمی کند. کم و زیاد هر کدام ار این طبایع در شرایط مختلف می تواند به سازگاری فرد کمک کند یا او را به سوی رفتار ناسازگار سوق دهد.
بخش دیگر شخصیت را منش یا character می‌خوانند.. منش آن بخش از شخصیت ما است که توسط عوامل محیطی بر زمینه آن طبعی که به ارث برده‌ایم ساخته می‌شود. تربیت ، آموزش ، فرهنگ، تجربه های زندگی همگی در تکوین منش در ما نقش دارند. منش آن بخشی است که ما با قصد و اراده ساخته و تصمیم گرفته‌ایم آنگونه باشیم. اما طبیعتاً مقدار زیادی اندیشه و هیجان ناخودآگاه هم در تشکیل آن نقش دارند. از تعامل و همکاری طبع و منش است که شخصیت ما ساخته می‌شود و ما تعاریفی درباره خود و جهان به دست می‌آوریم و بر طبق آنها رفتار میکنیم.
صفات مختلفی را که به ما به عنوان منش کسب میکنیم می‌توان در سه گروه طبقه‌بندی کرد:
بخش خود ـ راهبری self-directedness یعنی صفاتی که رابطه ما را با خود نشان می‌دهند. این بخش تعیین میکند ما، در شرایط مختلف، چگونه رفتار میکنیم تا به مقاصد و اهداف خود برسیم. نگاه ما به خودمان ، برآورد شرایط محیط برای پیشبرد کارمان، برآورد انگیزه‌هایمان همه مربوط به این قسمت هستند. این که خودمان مسئول هستیم یا دیگران را سرزنش می کنیم، این که خود را پذیرفته‌ایم یا انکار میکنیم، این که خودباوریم یا خودستا صفاتی هستند که منش خود-راهبر ما در اختیارمان می‌گذارد.
بخش دوم منش خصایلی مربوط به همکاری با دیگران یا cooperativeness است. یعنی در جمع چگونه رفتار میکنیم؛ با دیگران چگونه راه می‌‌آییم. اهل مدارا هستیم یا نه؛ همدردی میکنیم یا بی تفاوتیم؛ خود خواه هستیم یا نه ؛ می‌بخشیم یا انتقام می‌گیریم، به اصولی معتقد هستیم یا فرصت طلبیم ؛ همراه جمع هستیم یا می‌خواهیم رئیس جمع باشیم اینها همه خصایص منش ما در بخش همکاری هستند.
بخش سوم منش مربوط به از خود فرا رفتن است یا self-transcendence یعنی چقدر به چیزی ورای خودمان فکر میکنیم و تا چه میزان خود را متعلق به یک کل بزرگ تر و مهم تر از خود می‌دانیم. این کل می‌تواند یک جهان معنوی، کل کاینات، جامعه انسانی یا هر مجموعه ای باشد که فرد خود را به آن متعلق و این تعلق را مهم می‌داند. این بخش از منش تعیین میکند که چقدر در فکر خود هستیم و تا چه حد منافع آن کل را به منافع خود ترجیح می دهیم. همچنین این بخش نشان می‌دهد که ما چقدر مشغول امور روزمره هستیم و چقدر به مسائلی فراتر از روزمرگی‌ها فکر میکنیم.
منش آرام آرام از کودکی کسب می‌شود و تغییر میکند . برخلاف طبع، منش این قابلیت را دارد که تا بزرگسالی هم تغییر کند چون وابسته به آموزش و تجربه و یادگیری است. در واقع کار منش آن است که طبع فرد را به بهترین وجهی که می تواند با شرایط و امکانات و مقتضیات محیط تطبیق دهد.
شخصیت ما ابزاری است که ما برای پاسخ دادن و تطبیق با شرایط محیط بیرون داریم. در برابر تغییر شرایط، مثل افزایش سن ، تغییر محل زندگی، ازدواج، شغل و وضعیت مالی و امثال اینها، این ابزار می تواند درست و سازگارانه عمل کند یا ناسالم و ناسازگارانه. فهم شخصیت به عنوان یک نظام روانی که هم جزء ارثی و هم جزء اکتسابی دارد به ما کمک میکند که بدانیم در خودمان کدام بخش ها را می توانیم تغییر دهیم و کدام بخش‌ها را باید همانگونه که هستند بپذیریم. در ارتباط با دیگران هم به ما یادآوری میکند که بخش هایی از رفتار افراد حاصل کار ژن های آنها است که چندان قابل تغییر نیست. می توانیم کمی بیشتر مدارا کنیم حتی اگر چیزهایی را دوست نداشته باشیم.
آرشیو نوشته‌ها و شناسایی نویسنده:
دکتر صبا هدا پزشک و متخصص پاتولوژی در ایران و هیپنوتراپیست در کانادا است که در نورت ونکوور مشغول فعالیت است. برای آشنایی بیشتر می‌توانید به وبسایت او www.hodawellness.com یا وبلاگ www.cherishbeing.com و یا کانال تلگرامی https://t.me/hypnosisandhealth مراجعه بفرمایید.
