بوم شناسی فرم شعر در رسانه

 

[show_avatar email=1381 align=left user_link=authorpage display=show_name avatar_size=200]

اشاره: محمد آزرم درباره بوم شناسی فرم شعر در رسانه یادداشتی تحلیلی نوشته است. او کتاب‌های “عکس‌های منتشر نشده” (گزیده شعرهای ۷۲ تا ۷۵)، “اسمش همین است محمد آزرم” (گزیده شعرهای ۷۶ تا ۸۱)، “هوم” (گزیده شعرهای ۸۴ تا ۸۸)، “عطر از نام” (شعرهای بداهه‌‌نویسی مشترک با ایولیلیث) و “هیاکل” و “آیا” را در حوزه شعر تجربی به چاپ رسانده. از او مقالات متعددی در ۱۵ سال گذشته در زمینه تئوری ادبی منتشر شده و گزیده‌ای از این مقالات را در کتابی با نام “الفبای راز” راهی بازار کتاب کرده است. همچنین منتخبی از شعرهای هوشنگ ایرانی شاعر پیش‌رو دهه ۳۰ با مقدمه تحلیلی/انتقادی او با نام “جیغ بنفش” در بازار کتاب موجود است. امسال نیز کتاب “بوطیقا در انحنا” درباره ژانرهای جدید شعر، از او به مخاطبان عرضه می شود.

 

در شرایطی که شعر به عنوان یک امر زیبا از حوزه نیازهای انسان امروز در حال محو شدن است و تنها ردی از آن باقی مانده و شاعران که وارثان جادوگران و عارفان و پیامبران بودند اکنون مسافران رسانه ها هستند و آتشی که در ذهن مردمان می افروختند و سایه های خیال آنان را به رقص وا می داشتند با آفتاب تابناک رسانه ها که هر چیز و همه چیز را واضح می کند، کم رنگ و بی رمق شده است؛ این‌که هنوز جان های جنون مندی هستند که خود را شاعر می‌نامند و می کوشند با کهن‌ترین میراث خدایان، جادویی به نام شعر ارایه کنند، به خودی خود عجیب است. چرا که شعر، در روزگار ما جادوی بی اثر و سحری باطل ست که برای باقی ماندن اثری از آثار آن در رسانه های آینده، باید منعطف و تسخیرکننده باشد.

 رسانه ها نه تنها براى ایجاد زیبایی شناسی جدید، بلکه براى درک مفهوم زیبایی شناسی قدیم نیز مهم و منشاء تاثیرند؛ چرا که برای فراموش کردن تنهایى انسان، بافتی مصنوعى می سازند که از نمادهاى رمزگذاری شده ساخته شده و طبیعتى ثانوى هستند که آدمی در آن زندگی مى کند. رسانه با ذخیره سازى و انتقال اطلاعات، از ترفندی ضدطبیعى و رمزی شبه طبیعى، یعنى جهان رمزگذاری شده، پدید می آید.

در این جهان رمزگذاری شده، آدمی هیچ گاه با اشیاء واقعى سر و کارى ندارد، سر و کار او با واقعیت رسانه اى است، یعنى با صورت هاى نمادینی چون زبان، اسطوره، هنر، دین و دانش. در چنین جهانی شعر مى تواند بر رمزگذارى هاى دیگرى به جز رمزگذارى هاى الفباى فونتیک استوار باشد، بدین گونه سوژه بشرى درنسبت وابستگى به تکنیک هاى فرهنگى تاریخى قرار مى گیرد.

همچنان که واقعیت رسانه ای یک “ایهام هستى شناختى” در موقعیت حضور/ غیاب ست که آدمی را دچار شیزوفرنی ساختگى مى کند، استقرار شعر در رسانه نه بعنوان اثری صرفا زیباشناختی بلکه بعنوان رویدادی در حال وقوع، واجد همین ویژگی ست.

همچنان که در کتاب “بوطیقا در انحنا” نوشته ام، شعری که رویکردی “پست‌آوانگارد” دارد، گذشته و دستاوردهای آن را انکار و ملغی نمی‌کند بلکه با احضار آنها به موقعیت «حال» و از راه تغییر؛ فرم‌سازی و برچسب زدن، هرچه را بخواهد از آن خود می‌کند. پس در جابه‌جایی حد ‌و‌مرزهای هنر لزوما خط ‌شکن و طلایه‌دار نیست، بلکه بیشتر و اساسا “متصرف” است و می‌تواند حدود، زمینه‌ها و گفتمان‌هایی را که هیچ تلقی هنری‌ای ندارند با برچسب‌زنی و تمهیدسازی، به نام خود تصرف کند و از این منظر تجربی بودن آن با تجربه زیسته‌ هنر آوانگارد متفاوت است.

برای شناخت، ادراک، رده بندی و دسته بندی شعر در جهان رسانه های سریع و غیر قابل پیش بینی، می توان از یک مدل بوم شناسی فرم شعر با رویکرد تحلیلی، ذهنی و مفهومی استفاده کرد.

این مدل به تمام کسانی که خود را مخاطب شعر و درنتیجه قادر به افزودن لایه ای به لایه های معنایی آن می بینند، کمک می کند تا درک و حس شفاف تری نسبت به فرم داشته باشند و خوانش و نقد دقیق تری از شعر ارایه کنند. مدل بوم شناسی فرم شعر تنها به مفهوم زیست شناسی آن دلالت نمی کند، بلکه شامل جنبه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و تکنولوژیکی فرم شعر به مثابه رخدادی در حال وقوع در رسانه می شود و از مفاهیم نظری سیستم های پیچیده نشأت می گیرد. این مدل برای افزایش درک از فرم و در نتیجه خوانش دقیق تر شعر، فرم را  مطابق نمودار به ۵ دسته “واضح”، “بغرنج”، “پیچیده”، “پرآشوب” و “بی نظم” تقسیم می کند.

 

 

۱- فرم واضح

این قسمت که معمولاً پائین و سمت چپ نمودار جای دارد نماینده فرم هایی است که روابط و رمزگذاری در آنها ثابت و در نتیجه خوانش نیز مشخص است. در اینجا از قبل نسبت به روابط علت و معلولی موجود، آگاهی داریم و قواعد فرم را می شناسیم و می دانیم برای هر پدیده متنی که در این فضا رخ می دهد چه خوانشی اتخاذ کنیم. در این قسمت “می دانیم که می دانیم”.

فرآیند معناسازی در فرم های واضح، کاملا مشخص است. در اینجا ابتدا نسبت به روابط فرمی شناخت پیدا می کنیم، سپس آنها را دسته بندی می کنیم و در نهایت به آنها پاسخ می دهیم. از آنجایی که فرم های واضح ثبات زیادی دارد، روابط فرمی و پاسخ به آنها می تواند بسیار ساده و از پیش تعیین شده باشد، بنابراین از ارزش هنری چندانی برخوردار نیستند.

۲- فرم بغرنج 

این فرم ها شامل مواردی از شعر است که “می دانیم که نمی دانیم”. در فرم های بغرنج خوانش های متنوع و گوناگونی می تواند برای یک ارتباط درون متنی وجود داشته باشد که البته مثل فرم های واضح از قبل تعیین شده نیستند، بلکه باید با تجزیه تحلیل و آزمون و خطا بدست بیایند. بنابراین فرآیند معناسازی در فرم های بغرنج به ترتیب شامل درک، تجزیه و تحلیل (به جای دسته بندی در فرم های واضح ) و پاسخ است.

از آنجا که در فرم های بغرنج تنها یک معنای قطعی و از پیش تعیین شده برای روابط فرمی وجود ندارد، جنس پاسخ ها نسبت به فرم های واضح، متفاوت است. اینجا مخاطب با بررسی و تجزیه و تحلیل روابط درون متنی، بازه ای از معناها را برای خود خلق می کند و لایه های معنایی جدیدی به شعر می افزاید.

۳- فرم پیچیده

به طور کلی فرمی که حجم ناشناخته ها در آن بیشتر از شناخته ها باشد یک فرم پیچیده است. در فرم های پیچیده روابط علت و معلولی وجود ندارد. در اینجا “نمی دانیم که چه چیزهایی را نمی دانیم”. بنابراین بر خلاف فرم های قبلی که از یک حد نسبی نظم برخوردار بودند و از این بابت تا حدی نسبت به روابط شناخت وجود داشت، در فرم های پیچیده، شناختی ماقبلی از روابط وجود ندارد.

از این رو گام نخست در فرآیند معناسازی در فرم های پیچیده، جست و جو درباره روابط درون متنی است تا در نتیجه آن بتوان به شناخت و درک فرم دست یافت و نهایتا پاسخی به آن داد. به همین خاطر معناهایی که در این شرایط ساخته می شود معناهایی ظهوری و بروزی برای این شرایط خاص و در نتیجه خلاقانه است.

در اینجا هیچ چیز برای مخاطب از قبل مشخص نیست بنابراین نسبت به روابط درون متنی با احتیاط رفتار می کند. مثل زمانی که برای اولین بار با یک فرم جدید شعر مواجه می شود که نمونه آن قبلاً وجود نداشته و دارای روابطی ست که نظیر آن را هرگز ندیده است. بنابراین استراتژی صحیح معناسازی در مواجهه با روابط و فرم های پیچیده، چنین است که بعد از جست و جو و شناخت روابط و مساله سازها، لایه های معنایی را به فرم اضافه می کنیم.

۴-  فرم پرآشوب

در فرم های پرآشوب، هیچ رابطه مشخص علت و معلولی در روابط درون متنی وجود ندارد. در این فضاهای پر آشوب خوانش شعر، در وضعیتی بحرانی است، بنابراین مخاطب ممکن است با پاسخ های سریع و قاطع به مساله سازهای فرم بتواند آشوب فرمی را در خوانش خود به ثبات نسبی برساند و از وضعیت بحرانی خارج کند. مخاطب در چنین فرم هایی، قرار نیست بهترین یا دقیق ترین معناها را بسازد، بلکه برای دستیابی به ثبات نسبی باید از الگوی “حرکت خفاش” استفاده کند. خفاش با تولید صدا، بازتاب برگشتی آن را می شنود، تحلیل می کند و متناسب با آن جهت یابی و حرکت می کند.

بنابراین بر خلاف تمام فرم های قبلی، فرآیند معناسازی در فرم های پر آشوب با اقدام مخاطب شروع می شود، بعد از اقدام، او می تواند نسبت به روابط درون متنی درک نسبی بیابد و در نهایت و پس از ثبات نسبی پاسخ بهتری به مسئله سازهای فرم بدهد. به همین علت، معناهایی که ارائه می دهد معناهایی بی نظیر و بی سابقه است که قبلاٌ نمونه آن دیده نشده است.

۵- فرم بی نظم

این فرم در مرکز مدل بوم شناسی فرم شعر قرار دارد. در واقع این فرم یک فرم واقعی نیست، بلکه فقط زمانی که مخاطب در فضای آن قرار می گیرد و قادر نیست تشخیص دهد واقعا با کدام یک ازفرم های چهارگانه “واضح”، “بغرنج”، “پیچیده” و “پرآشوب” مواجه است، از آن نام می بریم. پس حضورمخاطب در فرم بی نظم موقتی است و اصلی ترین کار او این است که تشخیص دهد با چه فرم شعری مواجه است و به دنبال آن فرآیند معناسازی او چگونه باید باشد.

ارایه مدلی برای رده بندی شعر، در زمانه ای که شعر محو شده، شاید کاری عبث باشد، اما اگر بتوان آن را تمهیدی برای تسخیر رسانه قرار داد، آن وقت عملی پرثمر برای آشکار کردن ردهای محو شده شعر خواهد بود.