بخش چهارم و پایانی: واکسیناسیون

[show_avatar email=1396 align=left user_link=authorpage display=show_name avatar_size=200]در سه بخش گذشته در مورد ویروس‌ها، باکتری‌ها، انگل‌ها، قارچ‌ها و نحوه کار سیستم ایمنی و دفاعی بدن در انسان بطور ساده و خلاصه نوشته آمد. اکنون بخش ‌واکسن‌ها مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در بدن پستانداران حداقل در دو قسمت قدرت یادگیری و حافظه وجود دارند. یکی در سیستم عصبی و دیگری در سیستم دفاعی است. در هر دو این سیستم‌ها تکرار عمل برخورد برای افزایش یادگیری و حافظه مهم هستند.

پدیده واکسیناسیون ‌قدرت یاد گیری و توانایی حافظه و یادآوری سیستم دفاعی بدن است.

اصطلاح واکسن را دکتر ادوارد جنر بکار برد. او در انگلستان متوجه شد که عده‌ای که از گاوهای آلوده به ویروس واکسینا شیر می‌دوشند به بیماری خطرناک آبله انسانی دچار نمی‌شوند و یا خیلی خفیف دچار می‌شوند.  بنابراین متوجه شد که این بیماری آبله گاوی می‌تواند انسان را در برابر آبله انسانی مقاوم کند و مصونیت ببخشد. پس سعی کرد که انسان‌های سالم را با ویروس‌های جدا شده از زخم‌های گاوهای آلوده، آلوده سازد. و بنابراین، این عمل را واکسیناسیون نام‌گذاری نمود. ولی امروزه عمل واکسیناسیون به هر عملی اطلاق می‌شود که انسان و یا حیوانی را با مواد خارجی به‌منظور تحریک سیستم ایمنی بدن مواجهه کنند.  البته باید درنظر‌داشت که صدها سال قبل از دکتر جنر در چین و مناطق خاورمیانه مثل ایران و ترکیه و افریقا متوجه واکسیناسیون طبیعی شده بودند. و بصورت تجربی این کار را انجام می‌دانند. و خانم مری ورتلی مونتاگو این روش را از ترکیه به انگلستان وارد کرد.

واکسیناسیون میتواند بطور طبیعی و یا مصنوعی باشد.

‌واکسیناسیون طبیعی یعنی اینکه بدن موجود بصورت طبیعی با مواد خارجی شامل میکرو‌ارگانیسم‌ها و یا مواد غیر‌عفونی خارجی مواجهه می‌شود و ایمنی پیدا می‌کند. راه‌های متعددی برای بررسی وجود ایمنی بر علیه یک میکروارگانیسم و یا هر عامل خارجی دیگر وجود دارد.

واکسیناسیون مصنوعی یعنی اینکه انسان بدن خویش را در معرض یک قسمت و یا تمام عامل بیماری زای ضعیف و یا کشته شده قرار میدهد.

سیستم دفاعی بدن‌ بهترین و مناسب‌ترین واکنش را از نظر تولید ایمنی موثر و پایدار و حفظ یادگیری طولانی مدت برعلیه پروتیین‌ها و ترکیب شیمیایی پروتیین و قند نشان میدهد. ولی بدن بطور طبیعی بر‌علیه مواد ژنتیکی و مواد لیپیدی (‌چربی‌ها‌) واکنش قوی نشان نمی‌دهد.  بهرحال چگونگی پاسخ سیستم ایمنی بدن به عوامل گوناگونی بستگی دارد. ساختمان شیمیایی و مولکولی میکروب و یا آنتی‌ژن چگونگی ارایه مواد ساختمانی به سیستم دفاعی‌، ژنتیک بدن‌ و‌عوامل متعهد دیگر‌ و اینکه اگر آن عامل بیماری‌زا بصورت مستمر‌ دچار تغییر شود آنگاه ایمنی طولانی مدت نخواهیم داشت.

چگونگی تهیه واکسن‌ها

در مورد واکسن‌ها باید موارد زیر در نظر داشت.

۱- خود ماده واکسن

۲- تهیه در حد آزمایشگاه

۳- بررسی در حیوانات مدل که آیا تولید ایمنی میکند و چقدر

۴- بررسی قدرت ایمنی زایی وعوارض جانبی

۵- تولید در حد بزرگتر و تست در حیوانات

۶- بررسی در انسان در حد محدود

۷- بررسی در انسان در مقیاس بزرگتر

۸- تولید در حد صنعتی

در اینجا من برای جلوگیری از طولانی شدن نوشته فقط بصورت خیلی خلاصه به موادی که برای واکسن انتخاب می‌شوند اشاره می‌کنم.

خود ماده واکسن

موادی که برای واکسن انتخاب میشوند ممکن است که کل پیکر یک موجود میکروبی باشد مانند کل یک ویروس همانند واکسن آبله یا ویروس فلج اطفال که گاهی کاملن کشته میشوند و گاهی زنده ولی ضعیف شده می‌باشند مانند واکسن فلج اطفال.
ممکن است که فقط یک قسمت از پیکر میکروب و یا یک پروتئین مانند یک انزیم و یا زهر برای واکسن کاندید شود. که همه اینها نیازمند تلاش و کار فراوان پژوهشی و وقت‌گیر می‌باشد.

ممکن است که بجای استفاده از موجود کامل میکروب و یا قسمتی از پیکر و یا پروتیین آنها از ژنوم و یا آر ان آ خاصی بعنوان واکسن استفاده شود. در این روش ماده ژنتیکی وارد بدن می‌شود و در سلول‌های بدن شخص پروتیین مورد نظر درست می‌شود و چون این پروتیین برای بدن ماده خارجی محسوب میشود در نتیجه سیستم دفاعی بدن بر علیه آن واکنش نشان داده و بتدریج مصونیت ایجاد می‌شود.

هم اکنون شرکت مدرنا و فایزر از این روش برای تهیه واکسن برعلیه ویروس کرونا استفاده می‌کنند.

تاریخ واکسیناسیون در ایران

علم پزشکی همیشه در ایران مورد توجه بوده است. تا جایی که در زمان اشکانیان آب جوشیده از رودخانه را برای آشامیدن به هنگام لشکرکشی با خود حمل میکردنند. از جمله پزشکان نام آور زمان اشکانیان آزونکس و فرهاد هستند و همچنین مهرداد ششم خود پزشک حاذقی بوده بطوری که بتدریج سم را بخود تجویز کرد و به آن خو گرفت و این را می‌توان از جمله نخستین تجربه بشری در زمینه ایمنی قلمداد کرد. از دیگر پزشکان معروف تاریخی ایران برزویه، پزشک انوشیروان است. ( جهت کسب اطلاعات بیشتر  رجوع شود به فصلنامه تاریخ پزشکی شماره ۹۲ سال ۱۳۸۹ حمید کاویانی پویا). همچنین نام آوران بزرگی مانند ابوعلی سینا و محمد زکریا رازی، فارابی، خیام  را می‌توان نام برد.

در تاریخ معاصر اولین واکسناسیون در زمان فتعلی شاه قاجار و بر علیه بیماری باکتریایی وبا و سپس زمان امیر کبیر بر علیه بیماری ویروسی آبله شروع می‌شود که با مقاومت اغلب علما دینی و مردم روبرو می‌گردد. سپس در زمان رضا شاه با جدیت و تا حدودی با زور ادامه پیدا می‌کند. دو موسسه رازی و پاستور مراکز اصلی تولید واکسن بوده و هستند. و در زمان پهلوی دوم مرکز تولید واکسن فلج اطفال در انستیتو رازی توسط کاشف آمریکایی آن دکتر جوناس سالک مورد بازدید و تایید قرار می‌گیرد و این مرکز نه تنها واکسن مورد نیاز داخل بلکه با تایید سازمان بهداشت جهانی ‌نیاز اغلب کشورهای منطقه و مدیترانه شرقی را تامین می‌کرد. یکی از افراد مهم در زمینه واکسن که به پدر واکسن ایران معروف است دکتر شفیعی می‌باشد و البته مقوله واکسن در ایران، مادر هم دارد. بانو دکتر آذر اندامی* پزشک و اولین محقق مهم زن ایرانی شاغل در انستیتو پاستور تهران می‌باشد. ایشان واکسن ضد بیماری وبا را تهیه کرده است. از افتخارات مهم این بانوی فرهیخته و دانشمند همین کافی است که بدانیم تنها زن ایرانی است که بنام او یکی از حفره‌های برخوردی روی سیاره ناهید نامگذاری شده‌است.

علت مخالفت با واکسن‌ها:

شاید هیچ روش و تکنیک پزشکی به نسبت ارزان و عمومی به اندازه واکسیناسیون جان انسان‌ها و حیوانات را نجات نداده و تضمین‌کننده سلامتی برای موجودات مختلف نبوده است. باید در نظر گرفت که همیشه پیش‌گیری ارزانتر و بهتر از درمان می‌باشد و اینکه تمام داروها سم به‌حساب می‌آیند و حتی برخی غذاها که برای میلیون‌ها انسان مفید و بی‌خطر هستند می‌توانند برای عده معدودی بسیار مضر و حتی مرگ‌آور باشند همانند آلرژی‌های غذایی. ولی با این اوصاف ما نمی‌توانیم انسان‌ها را از غذا خوردن و یا از مصرف داروی تجویز شده برحذر بداریم. واکسن‌ها هم ممکن است عوارض جانبی خفیف و یا شدید هم داشته باشند. در پزشکی سود و زیان مشخص می‌کنند که چه چیزی باید مصرف شود و بر اساس آن تصمیم می‌گیرند. باید دید اگر واکسن استفاده نشود چقدر بیمار خواهیم داشت.

 علت مخالفت برخی افراد با واکسیناسیون گاهی جنبه مذهبی و اعتقادی دارد و گاهی هم به‌علت عوارض جانبی واکسن‌ها می‌باشد. در مورد جنبه مذهبی و اعتقادی باید خاطر نشان کرد که واکسناسیون حاصل ده‌ها و صدها سال تجربه و علم بشری است و هرگز نباید با مذهب و اعتقاد مقایسه شود. در مورد عوارض جانبی واکسیناسیون هم همانند هر روش درمانی و بهداشتی دیگر است و منافع آن بسیار بسیار بیشتر از زیان آن می‌باشد. بعنوان مثال برخی می‌گویند که واکسن ام ام آر باعث بیماری آتیسم می‌شود در حالی که تحقیقات علمی از جمله در سازمان جهانی بهداشت هیچگونه ارتباطی بین واکسن ام ام آر و بیماری آتیسم پیدا نکرده‌اند.

مایل هستم یادآوری کنم که عمل واکسناسیون بر اساس منطق علمی است همان منطقی که پزشکی بر آن استوار است اگر چه گاهی علم هم اشتباه ‌می‌کند ولی اشتباه علم بر اساس عدم آگاهی کافی علمی است و بتدریج که آگاهی علمی بیشتر می‌گردد اشتباهات علم هم کمتر می‌شود. یادمان باشد اشتباه علم از تمامی انواع گوناگون اشتباهات دیگر بشر کمتر است و اینکه علم بدون تعصب است و اشتباه خویش را می‌پذیرد و در صدد جبران برمی‌آید. آیا دیگر پدیده‌های بشری نیز اشتباه خود را ‌بسادگی و با صلح می‌پذیرند؟

اکنون در پایان بحث واکسناسیون مایل هستم که همگی شما را برای تزریق واکسن آنفلوآنزا نیز ترغیب نمایم که بویژه در این شرایط کرونایی بسیار میتواند مفید واقع شود.

سخن آخر اینکه علم آخرین چیزی است که انسان میتواند اعتمادش را به آن از دست بدهد.

هر چند از دید شخصی من علم تنها نقطه اتکای مطمئن انسان خردمند ‌است. 

——————————————————-