والدین مهاجر و چالش علاقه‌مند‌کردن فرزندان به فراگیری زبان مادری (۲)
نیلوفر کشتیاری؛ دکترای تخصصی روان‌شناسیِ زبان، پژوهشگر و فعال حوزه‌ی ادبیات کودک و دوزبانگی
بخش دوم: راه‌کار
در بخش نخست این نوشتار دیدیم که در دنیای امروز دوزبانگی از ضروریات زمانه است. بدین معنا که اگر امروز کسی به دو زبان تسلط نداشته باشد، از میانگین جامعه عقب‌تر خواهد بود. سپس اشاره کردیم که مغز کودک تا چند سال پس‌از تولد ویژگی‌هایی خاصی دارد که فراگیری زبان را بسیار ساده می‌کند. بخشی از این بازه‌ی زمانی یعنی تولد تا پیش‌از مهدکودک بازه‌ای است که کودک تمامِ وقت خود را با خانواده سپری می‌کند. این یک فرصت طلایی تکرارناپذیر است برای والدین تا پایه‌های زبان مادری را در ذهن فرزندشان مستحکم کنند و بستری فراهم کنند تا فرزندشان به زبان مادری علاقمند شود. در این قسمت می‌پردازیم به راه‌کارهایی که به والدین کمک می‌کند تا به سوی این هدف حرکت کنند.
عصب‌شناسان و زبان‌شناسان به ما می‌گویند رشد مغز نوزاد و مهارت‌های زبانی آن‌ها به‌میزان قابل‌توجهی به کیفیت و میزان تعامل۱ آن‌ها با والدین و محیط اطرافشان بستگی دارد۲ (شکل یک).
شکل ۱
براین اساس اگر پدر و مادر از ابتدا یک «محیط غنی زبانی۳» برای کودک فراهم کنند، می‌توانند مطمئن باشند که در مسیر درست قرار گرفته‌اند. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که محیط غنی زبانی چیست و چطور می‌توان چنین محیطی فراهم کرد؟ محیط غنی زبانی فضایی است که برای برقراری «ارتباط کلامی» به کودک انگیزه بدهد و شوق گفت‌وگو کردن را در کودک برانگیزد. چنین محیطی کودک را مشتاق می‌کند تا در برقراری ارتباط کلامی نقش فاعلی داشته باشد و صرفا شنونده نباشد. آیا اصلا فراهم کردن چنین محیطی برای نوزاد و کودک نوپا که هنوز صحبت نمی‌کنند امکان پذیر است؟ جواب ساده و روشن است: بله! البته برای ایجاد چنین محیطی احتیاج به «ابزاری» داریم که برای کودک (نوزاد و نوپا) هیجان‌انگیز باشد، او را سر شوق بیاورد و کودک از کار با آن لذت ببرد. با کمک چنین ابزاری والدین می‌توانند بستری فراهم کنند برای گفت‌وگو با کودک؛ بستری بر پایه‌ی تعامل و تجربه‌ی۴ لذت‌بخش.
شاید این تصوّر برای شما هم پیش بیاید که چنین ابزاری احتمالا یک وسیله‌ی دیجیتال پیچیده و گران قیمت است. اما متخصصان می‌گویند چنین ابزاری چیزی نیست جز «کتاب داستان تصویری». در چنین کتاب‌هایی بخش کمی از ماجرای کتاب را متن و بخش اعظم ماجرا را تصاویر تعریف می‌کنند. در یک دهه‌ی گذشته کتاب‌های تصویری باکیفیتی برای سنین مختلف (از بَدوِ تولد تا هفت هشت سالگی) به زبان فارسی منتشر شده است. این کتاب‌ها انواع گوناگونی دارند؛ از ساده گرفته تا تعاملی و تعاملیِ زبان-محور و تمام آن‌ها این امکان را برای والدین فراهم می‌کنند تا یک محیط غنی زبانی توام با لذت برای فرزندشان فراهم کنند.
اما چطور می‌توانیم با این کتاب‌ها با نوزاد یا کودک نوپایی که هنوز صحبت نمی‌کند تعامل داشته باشیم؟ جواب ساده است: اگر والد کتابی را دستش بگیرد و شروع کند به خواندن و یا آنچه در تصاویر می‌بیند را برای نوزاد تعریف کند (تصویرخوانی کند)، کودک در این میان هیچ نقشی نخواهد داشت و صرفا شنونده است. اما اگر کودک را هم در رَوند خواندن دخیل کنیم، درست مثل این می‌ماند که یک رابطه‌ی مثلث گونه تشکیل داده‌ایم. مثلثی متشکل از کودک، کتاب و والد (شکل دو). آن‌وقت است که خواندن تبدیل می‌شود به خواندنِ تعاملی۵.
شکل ۲
حال این سؤال پیش می‌اید که چطور کودک را رَوند خواندن دخیل کنیم؟ فرض کنید می‌خواهیم برای یک نوزاد ۹ ماهه داستان بخوانیم. صفحه‌ای از کتاب داستان را باز کرده‌ایم که درباره‌ی خرسی است که گرسنه شده. کافی است نوزاد را بغل کنیم، کتاب را در فاصله‌ی مناسب جلوی چشم کودک بگیریم، متن آن صفحه را برایش بخوانیم و سپس با لحنی صمیمانه بگوییم: «پسرم/دخترم می‌بینی این خرسی گرسنه شده؟ حالا باید چی کار کنه؟ تو چی فکر می‌کنی مامان جان؟» برای این که بهتر با کودک تعامل داشته باشیم لازم است موقع سؤال پرسیدن کلمات را صحیح و واضح ادا کنیم، به چشم‌های کودک نگاه کنیم و حس‌های‌مان (شادی، تعجب و…) را از طریق صدا نمایان کنیم و به کودک فرصت بدهیم تا به سؤالات ما جواب بدهد. طبیعی است که نوزاد یا کودک نوپا نمی‌تواند با کلمات ما جواب بدهد. اما با صداهایی از خود درمی‌آورد، با لبخندش و با نگاهش به ما پاسخ می‌دهد. تکرار این روند کمک می‌کند تا کودک کم‌کم مهارت‌هایی را کسب کند که «مهارت‌های پیش‌زبانی»۶ نام دارند و در واقع سنگ زیربنای فراگیری زبان هستند.۷
با گذشت زمان کم‌کم کودک با معانی کلمات آشنا می‌شود. گرچه هنوز نمی‌تواند منظورش را با کلمات بیان کند. آن‌وقت است که می‌توان برای تعامل با کودک نه فقط از کتاب‌های تصویری ساده، بلکه از کتاب‌های تعاملی هم استفاده کرد. گونه‌ای از کتاب‌های تصویری که از کودک می‌خواهد تا کاری را انجام دهد کتاب‌های تعاملی۸ نام دارند. این کتاب‌ها که معمولا برای کودکان یک ساله به بالا طراحی طراحی می‌شوند برای کودک حُکم یک اسباب‌بازی هیجان‌انگیز را دارند و او را به‌خوبی به خود جذب می‌کنند. نوع ساده‌ی کتاب‌های تعاملی آن‌هایی هستند که در صفحاتشان یک دریچه یا یک زبانه دارند و وقتی کودک آن دریچه را باز کند یا زبانه بکشد، چیزی از پشت آن آشکار می‌شود.
حال همان داستان خرس گرسنه را در یک کتاب تعاملی تصور کنید. خرسی گرسنه است و نمی‌داند غذایش کجاست (غذا پشت یک دریچه است و از دید کودک پنهان). این‌جا والد می‌تواند بگوید: «خُب مامان جان! تو می‌دونی غذای این خرسی چیه؟ بیا این پنجره رو باز کن تا ببینیم امروز خرسی ناهار چی می‌خوره؟» و کودک دریچه را باز می‌کند و والد می‌گوید: «آفرین دخترم/پسرم! ببین این خرسی امروز ناهار عسل می‌خوره. تو هم عسل دوست داری مامان جان؟» و می‌تواند به گفت‌وگو با کودک ادامه دهد و پرسش‌های بیشتری مطرح کند (برای مثال: «می‌دونی عسل چه مزه‌ای داره؟ آره مامان جان عسل شیرینه! و…»). این‌چنین می‌توان با کمک یک کتاب به سادگی زمان زیادی را به تعامل لذت‌بخش با کودک اختصاص داد.
به‌تازگی نوع دیگری از کتاب‌های تعاملی به بازار آمده است که با نام «کتاب‌های تعاملی زبان-محور» شناخته می‌شوند. این کتاب‌ها در ظاهر درست مانند کتاب داستان تصویری هستند یعنی نه دریچه‌ای دارند و نه زبانه‌ای. اما این‌ها هم از کودک می‌خواهند که کاری انجام دهد (کتاب را بچرخاند، محکم فوت کند، دست بزند و…) و چون زبان-محور هستند لازم است که کودک ابتدا منظور نویسنده را به‌درستی درک کند تا بتواند کاری را که از او خواسته انجام دهد. این گونه از کتاب‌های تعاملی در دنیا بسیار جدید هستند و بیش از چند سال از پیدایش آن‌ها نمی‌گذرد. اما در همین مدت کوتاه نشان داده‌اند که در ایجاد یک محیط غنی زبانی چقدر تاثیرگذار هستند. خوشبختانه یکی از بهترین نمونه‌های این کتاب‌های زبان-محور به زبان فارسی هم در دسترس عموم قرار گرفته است.
در مسیر زبان‌آموزی و کار با کودک از معجزه‌ی «تکرار» غافل نشوید! هر کتاب را می‌توان بارها و بارها برای کودک خواند. چندباره خواندن یک کتاب برای کودک مزایای گوناگونی دارد. برای مثال نه‌تنها پیوند عاطفی میان والد و کودک را مستحکم می‌کند، بلکه برای کودک بسیار آرامش‌بخش و دلپذیر است و به رشد مهارت‌های زبانی او کمک شایانی می‌کند.
بدین‌ترتیب بدون داشتن تخصص خاصی تنها با فراهم کردن یک محیط غنی زبانی و روزی یکی دو ساعت وقت گذاشتن برای کودک می‌توان از این فرصت طلایی بهره‌مند شد و در همان دو سه سال ابتدایی زندگی کودک مهاجر نه تنها پایه‌های فراگیری زبان مادری را محکم کرد بلکه بستری فراهم کرد برای رشد بهینه‌ی مغز کودک.
زمستان ۱۴۰۲
پی‌نوشت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها:
۱- تعامل یک عمل دوسویه است که هر دو طرف در آن نقش فاعلی دارند.
۲- هرچه فضای این تعامل شادتر باشد، اثر آن بر مغز کودک عمیق‌تر خواهد بود.
۴- از دید برخی متخصصان همچون لِوْ ویگوتسکی (روان‌شناس روس) و ماریا مُونته‌سوری (پزشک، متخصص تعلیم و تربیت و جامعه‌شناس ایتالیایی) «تجربه» یکی از عوامل بنیادین یادگیری در سنین کودکی است.
۶- مهارت‌های پیش‌زبانی: آنچه که کودک پیش از فراگیری زبان برای برقراری ارتباط و بیان خواسته هایش انجام می‌دهد (ارتباط چشمی، توجه به محیط پیرامون، تقلید، اشاره و ژست، گوش کردن، تولید صدا (غان وغون)، رعایت نوبت، گریه‌های متفاوت، حرکت اِرادی سر و دست‌وپا)
۷- در فیلم آموزشی زیر می‌توانید با خواندن تعاملی برای نوزاد بیشتر آشنا شوید.
آرشیو نوشته‌ها و شناسایی نویسنده:
نیلوفر کشتیاری دانش‌آموخته‌ی رشته‌های آموزش زبان انگلیسی، زبان‌شناسی عمومی و زبان‌شناسی بالینی است و تحصیلاتش را در مقطع دکتری در رشته روانشناسی زبان به پایان رسانده است. او در ایران به عنوان استاد دانشگاه و نیز معلم موسیقی کودکان مشغول به کار بوده‌است. کشتیاری چند سالی است که ساکن آلمان است و آنجا علاوه بر فعالیت در پروژه‌های گوناگون علمی و فرهنگی، در پیشه‌ی معلمی نیز مشغول به کار است.
وبسایت نویسنده: https://www.bilingualekinder.com
