در باب استرس
استرس همراه همیشگی دنیای مدرن است. ما به دقت نمی دانیم که در دنیای پیشامدرن شدت استرس در انسانها چقدر بود و استرس چقدر زندگی آن مردمان را تحت تاثیر قرار می داد. ولی این را می دانیم که دنیای صنعتی – تکنولوژیک امروز ما در ایجاد و تشدید و طولانی کردن استرس برای بشر دست بسیار گشوده ای دارد. در سلسله نوشته هایی که خواهد آمد ، در چهار قسمت تلاش خواهم کرد توصیف مختصر ولی دقیقی از استرس ، عوامل ایجاد کننده استرس ، نقش استرس در بیماری ها و راههای کاهش استرس ارائه نمایم. در ابتدا ببینیم اصلا استرس را چگونه باید تعریف کرد.
استرس چیست؟
استرس از آن واژه ها است که وقتی از آنها صحبت می کنیم ظاهرا برای همه ما معنای کاملا روشنی دارد. ولی معمولا کمتر تعریف دقیقی از آن در ذهن ها هست. این واژه به فارسی فشار یا تنش ترجمه می شود ولی ، مانند بسیاری دیگر از واژه ها، مردم در زندگی هر روزه ترجیح می دهند خود لغت استرس را به کار گیرند. در گفتگوهای روزمره ، وقتی صحبت از «استرس» می کنیم منظور ما معمولا فشارهای زندگی است. وقتی می گوییم محیطی سرشار از استرس است غالبا مقصود آن است که در آن محیط عوامل اضطراب آفرین زیادی وجود دارد. اما از نظر فنی ، استرس به عوامل موجود در محیط گفته نمی شود. استرس یک پاسخ جسمانی – روانی است که در بدن ما در واکنش به برخی محرک های محیطی رخ می دهد. استرس یک پاسخ دفاعی طبیعی است که نظام تکاملی در بدن جانداران ،و نه فقط انسان ها ، قرار داده تا به کمک آن خود را در برابر خطر محافظت کنند. «پاسخ استرس» stress response همان واکنش «ستیز یا گریز» fight or flight است که در حیوانات نیز دیده می شود.
بدون آن که خیلی بخواهیم وارد جزئیات فیزیولوژیک بشویم ، خوب است بدانیم که پاسخ استرس شامل سه قسمت یا سه مرحله است که یکی پس از دیگری ظاهر می شوند:
۱- مرحله اول فاز عصبی (neural phase) است که ظرف چند ثانیه به کار می افتد و شامل تحریک اعصاب محیطی و سمپاتیک است. حاصل این مرحله حالت برانگیختگی ، انقباض عضلات و افزایش تعداد تنفس و ضربان قلب است.
۲- مرحله دوم فاز عصبی – ترشحی (neuroendocrine) است که به دنبال قسمت اول می آید و مشخصه آن ترشح آدرنالین و سایر هورمونهای مرتبط از قسمت مرکزی غده فوق کلیه است. کار این مرحله تحکیم و استقرار حالت برانگیختگی است. در پایان این مرحله است که پاسخ «ستیز یا گریز» تکمیل می شود و فرد آمادگی مقابله با خطر را دارد.
۳- مرحله سوم فاز ترشحی (endocrine) است. این مرحله دیرهنگام است و در حالات مزمن پاسخ استرس دیده می شود و مشخصه آن ترشح هورمون هایی مثل کورتیزول از غده فوق کلیه ، هورمون رشد از هیپوفیز و هورمون تیروئید است.
هرگاه حداقل قسمت اول و دوم تغییرات بالا برقرار بود می گوییم پاسخ استرس یا تنش در بدن وجود دارد. حاصل تغییرات فوق علایم آشنایی هستند که همه ما در هنگام استرس تجربه کرده ایم: عضلات منقبض می شوند ، ضربان قلب و تعداد تنفس افزایش پیدا می کند ،بر دست ها و پیشانی قطرات عرق می نشیند و ما در حالتی بر انگیخته و برافروخته و گوش به زنگ قرار می گیریم ، انگار دلواپس خطری هستیم. مرحله اول و دوم مربوط به استرس حاد هستند. اگر عامل تنش آفرین به طور طولانی در محیط وجود داشته باشد مرحله سوم واکنش استرس را نیز خواهیم دید.
آن چه را که منجر به این پاسخ می شود عامل «تنش زا» یا stressor می نامیم. پس وقتی می گوییم در محیطی «استرس» زیاد است در واقع منظور آن است که عوامل تنش زا stressor در آن محیط به میزان زیاد یا مدت طولانی وجود دارند که به طور مداوم باعث بروز پاسخ استرس در ما می شوند. عوامل تنش زا متنوع هستند ولی شکل پاسخ استرس تقریبا همیشه یکسان است.
پاسخ استرس در زمانی که خطر فیزیکی حاد بالقوه یا بالفعل وجود دارد بسیار مفید ، محافظت کننده و نجات بخش است. تغییرات ناشی از این واکنش به ما امکان واکنش سریع ، مبارزه با عامل خطر و یا گریز از محل هلاک را می دهد. حتی در موارد چالش های غیر فیریکی کوتاه مدت مثل دادن یک امتحان یا تمام کردن یک پروژه این پاسخ می تواند مثل یک موتور محرک ما را در جهت مثبت حرکت دهد. پژوهش نشان می دهد که در چنین شرایطی میزان طبیعی پاسخ استرس توانایی ها و قابلیت های فرد را افزایش می دهد. این نوع استرس در واقع «استرس خوب» است. مشکل از آنجا شروع می شود که این پاسخ یا با شدت بسیار زیاد اتفاق بیفتد و یا آن که مزمن شود. آنگاه است که پاسخ استرس می تواند بیماری زا باشد. استرس بیش از اندازه و یا مزمن همان «استرس بد» است که مخل سلامت و آرامش و احساس well-being است. این که میزان استرس بیشتر از چه اندازه ای زیاد تلقی می شود یا از چه مدتی بیشتر اگر طول بکشد مضرات آن آشکار می شود به عوامل متعددی در هرکس بستگی دارد و از فردی به فرد دیگر متفاوت است.
اما استرس فقط یک پاسخ جسمانی نیست. هر پاسخ استرس در واقع با یک هیجان emotion شروع می شود. این هیجان می تواند ترس ، اضطراب ، خشم و یا حتی احساس بیزاری باشد. هریک از این حالات هیجانی می تواند آبشار پاسخ استرس از یک مرحله به مرحله دیگر به راه اندازد. نکته مهم آن است که خود پاسخ های عصبی و هورمونی در استرس ، به نوبه خود ، هیجانهایی مثل ترس و اضطراب و خشم را تشدید و تحریک می کنند. پس پاسخ استرس یک پاسخ جسمانی – روانی و نمونه آشکار تاثیر متقابل ذهن و بدن بر هم است. در واقع با آشکار شدن جنبه های مختلف پاسخ استرس ما توانسته ایم به یکی از مکانیسم های مهم تاثیر عوامل ذهنی و روانشناختی بر ایجاد گروه بزرگی از بیماری ها پی ببریم. از همین رو است که درمانهای مبتنی بر کاهش استرس می توانند نقش مهمی در برگرداندن افراد به حالت سلامتی بازی کنند. در قسمت آینده درباره عوامل ایجاد کننده استرس سخن خواهیم گفت.
آرشیو نوشته‌ها و شناسایی نویسنده:
دکتر صبا هدا پزشک و متخصص پاتولوژی در ایران و هیپنوتراپیست در کانادا است که در نورت ونکوور مشغول فعالیت است. برای آشنایی بیشتر می‌توانید به وبسایت او www.hodawellness.com یا وبلاگ www.cherishbeing.com و یا کانال تلگرامی https://t.me/hypnosisandhealth مراجعه بفرمایید.
