واقعیتِ «نژاد آریایی» و کارکرد مفهومِ «ایران» یا «ایرانشهری»
در سال‌های اخیر هم در اروپا از سوی راست‌های افراطی هم در میان عده‌ای از ایرانی‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که هوادار سلطنتِ پادشاهی یا هوادار «ایرانشهری» هستند، گرایش ناسیونالیسی رشد بی‌سابقه‌ای کرده است. در اینجا برای روشن شدن برخی از توّهم‌هایی که باعث تقویت ناسیونالیسم (میهن‌پرستی یا خاک‌پرستی، نه میهن دوستی که مقوله‌ی دیگری است) می‌شود، لازم می‌دانم به عنوان دانش‌آموخته‌ی ایران‌شناسی که به زبان‌های اوستایی، پارسی کهن و پارسی میانه (پهلوی) آشنایی دارد، فشرده به نکاتی در مورد واقعیت «نژاد آریایی» و کارکرد مفهوم «ایران» در تاریخ این کشور بپردازم. اگرچه این مورد را در مقاله‌های دیگر نیز به بحث گذاشته‌ام، در اینجا اما در کنار تکرار برخی از مواردِ پیشین، نکات تازه‌ای را هم مطرح کرده‌ام:
بسیاری این تصور را دارند که با آغاز امپراتوری ایران که با سلسله‌ی هخامنشیان هویت می‌یابد، نام «ایران» به عنوان یک سرزمین واحد که ملتی به نام ایرانی را دربرمی‌گرفته، کارکرد داشته است. واقعیت اما این است که در زمان هخامنشیان واژه‌ی «ایران» به عنوان یک سرزمین یا کشور به کار برده نمی‌شد. کورُش، پایه‌گذار امپراتوری «ایران»، در منشور معروف خود سرزمین‌های مختلفی را به عنوان قلمرو پادشاهی خود نام می‌برد، ولی نامی از ایران به میان نمی‌آورد:
« من، کورش، پادشاه جهان، شاه بزرگ، شاه نیرومند، شاه بابل، شاه سومر و اکد، شاه چهار گوشه‌ی جهان،…»
(منشور کورش- سطر ۲۰)
در آن زمان، آن‌گونه که در کتیبه‌ی داریوش در تخت جمشید هم وجود دارد، آنها خود را «آریایی» (به زبان پارسی کهن «اریَه شیسا»/ «ariyačiça») می‌نامیدند. برخلاف باور خیلی‌ها آنها واژه‌ی «آریایی» را به عنوان «نژاد ایرانی» به کار نمی‌بردند، این واژه معنای اشرافی یا طبقه‌ی «نجبا» را در خود داشت. از آنجا که بر این باور بودند که تنها شاهان «واقعی» (به پارسی کهن «خشاسایئیَه»xšāyaɵia) فرّه ایزدی دارند یا به زبان امروزی، از برگزیدگان یا نمایندگان خدا (اهورَه) بر روی زمین هستند و برحق‌اند، هر شاه جدیدی باید ثابت می‌کرد که نیاکانش نسل اندر نسل از شاهزادگان یا نجبا بودند. برای همین است که داریوش در کتیبه‌ی بیستون چند نسل پیش از خود را نام می‌برد تا به هخامنش می‌رسد و تأکید می‌کند که همه‌ی نیاکانش از نجبا یا شاهان بوده‌اند:
«ما از دیرگاهان اصیل/نجیب (āmātā) بودیم. از دیرگاهان تخمه (tawmā) ما شاهان بودند.» (کتیبه بیستون، ستون اول، بند ۳)
در کتیبه‌ی داریوش، با اینکه سرزمین‌های مختلفی به عنوان قلمرو پادشاهیاش نام برده می‌شود، ولی از «ایران» نامی به میان نمی‌آید، و تنها از «پارسَه» (pārsa)، که به «پارس» تبدیل شده، در کنار سرزمین‌های دیگری که تحت فرماندهی داریوش هستند، نام برده می‌شود (به عنوان یکی از قلمروهای پادشاهیاش). تنها در زمان ساسانیان، در اواخر حاکمیت آنهاست که نام ایران (به پارسی میانه یا پهلوی erān یاerān-šahr) به عنوان یک سرزمین واحد به کار برده می‌شود. شاهان ساسانی زیر این نام هویت سیاسی و دینی می‌یافتند. یعنی سرزمینی که تحت حاکمیت “آریایی‌ها” (اشراف، نجبا) است، سرزمینی که پهناورتر از ایران کنونی و شامل قوم‌های مختلف بود، نه تنها قوم ایرانی یا از پارس. در آن زمان، نه مفهوم «ملت» (ناسیون) و نه «میهن» به معنای امروزی آن، وجود داشت. (واژه‌ی «میهن» از واژه‌ی اوستایی maevā آمده که به معنای «خانه» بوده است).
اگر به لحاظ تاریخی باز هم به گذشته‌تر برگردیم درمی‌یابیم که واژه‌ی کنونی «ایران» در اوستا «اَیریَنَ» بوده که بر پایه‌ی نظر بسیاری از ایران‌شناسان و در نتیجه‌ی کاوش‌های باستان‌شناسی، جایی در «آسیای میانه در حدود خوارزم (خیوه) بوده است،» که در زبانِ پارسی میانه (پهلوی) به «اِران» و سپس‌تر در پارسی نوین به «ایران» تبدیل شده است.
این واژه در اوستا، از جمله در «بندهشن» (بخش ۳۲، بند ۳) و در «آبان یشت» (بندهای ۱۷ و ۱۸) به شکل «ایرَیَنَ وَیجَ» (جایگاه «اَیریَه‌ها») آمده که به نوشته‌ی وندیداد (فرگرد ۱، بند ۳) نخستین و بهترین سرزمین از سرزمین‌های شانزده گانه‌ی آفریده‌ی اهورَه مزداست.»
یعنی این واژه به عنوان جایگاه یا سرزمینِ قوم یا تیره‌ی «اَیریَه» بوده که پیوندی با نژاد به معنایی که امروز مطرح می‌شود، ندارد. اگر مکانی یا قومی به نام معینی نامیده شوند، به مفهوم «نژاد» نیست.
پژوهش‌گران غربی واژه‌ی «اَیریَن» را نخستین بار در سنسکریت کشف کردند و در متونِ پژوهشیِ خود به همین شکل به کار بردند که کم کم به نادرستی هم‌چون نژاد ویژه در نظر گرفته شد. برخی از منورالفکران دوران مشروطیت مانند آقاخان کرمانی همین واژه را به تأسی از غربی‌ها به شکلِ «ایرین» به کار بردند. سوء تعبیر این واژه به مفهوم نژادِ ویژه توسط نازی‌ها (ناسیونال سوسیالیسم) به رهبری هیتلر در جهت احیای «عظمت گذشته» تبدیل به اسطورهِ‌ی برتری «نژاد آرین (آریایی)» شد که به پدیداری فجیع‌ترین نوع فاشیسم و قتل عام دیگر قوم‌ها و ملت‌ها انجامید که در تاریخ بشر بی‌نظیر است.
نقاشی از محمود فلکی
در مورد نژاد انسان به طور کلی، باید توضیح داد که در علم ژن‌شناسی چیزی به نام نژاد انسانی معنا ندارد. اما حتا اگر واژه‌ی نژاد را در مورد انسان‌ها به کار ببریم، باید گفت که در تمام دنیا، از جمله ایران، هیچ نژاد خالص، فرهنگ خالص و زبان خالص وجود ندارد. انسان‌ها از همان آغاز پیدایش و در طول تاریخ کوچنده بودند. در منطقه‌یی که می‌زیستند، اگر دچار مشکلات معیشتی یا سوانح طبیعی می‌شدند یا از سوی قومی مورد حمله قرار می‌گرفتند به مناطق دیگر کوچ می‌کردند یا با قوم متجاوز درمی‌آمیختند. نخستین انسان‌ها که به انسان مدرن یا هوموساپینس معروف‌اند حدود هفتاد هزار سال پیش از آفریقا به مناطق دیگر جهان کوچیدند. یعنی ریشه‌ی همه‌ی انسان‌های کنونی در جهان، در آفریقاست. یعنی اگر بخواهیم مفهوم «نژاد» را برای انسان به‌کار ببریم، باید آن را در آفریقا جست. در برخی مناطق، انسان‌های نئاندرتال می‌زیستند که به نظر می‌آید به لحاظ تکاملی از هوموساپینس‌ها عقب‌تر بودند. امروز علم ژنتیک ثابت کرده که حدود دو تا سه درصد از ژنِ انسان‌های کنونی (درDNA)، به‌ویژه اروپایی‌ها، از ژنِ نئاندرتال‌ها تشکیل شده است. و این نشان می‌دهد که هوموساپینس‌ها با نئاندرتال‌ها آمیزش کرده‌اند. در ایران کنونی هم، پیش از کوچ «ایرانی‌ها» از استپ‌های روسیه یا مناطق قفقاز، قوم یا قوم‌های دیگری می‌زیستند. «ایرانی‌ها» نیز با قوم‌های ساکن این فلات درهم آمیخته‌اند. این حالت را می‌توان در مورد مناطق دیگر جهان و نزد قوم‌های گوناگون هم شاهد بود. یعنی در طول تاریخ قوم‌های گوناگون به لحاظ «نژادی»، فرهنگی و زبانی همیشه در هم آمیخته‌اند و هر چند امروز تفاوت‌های زبانی، فرهنگی و اجتماعی به علتِ نوع تحولِ اجتماعی-اندیشگی در سرزمین‌های مختلف وجود دارد، ولی هیچ «نژاد» خالص، فرهنگ خالص و زبان خالص وجود ندارد. هرگونه برتری طلبی نژادی یا قومی تنها به تقویت شوونیسم و فاشیسم می‌انجامد.
برگرفته از صفحه فیسبوک نویسنده
#محمود فلکی
نقاشی: محمود فلکی
