گزارش زنده از یک کاوش تاریخی
نگاهی به فیلم شهر سوخته ساخته‌ی ناصر پویش
می‌توان مستند «شهر سوخته» را نوعی عبور از رویکرد باستان شناسی و برجسته کردن روایتی مردم‌نگارانه در تاریخی کهن دانست که تجربه‌های زیسته و زیست – جهان آن‌ها را در بازنمایی خلاقانه به تصویر می‌کشد.
مستند« شهر سوخته» به کارگردانی ناصر پویش اگر چه به نظر مستندی باستان شناسی و تاریخی به نظر می‌رسد که عنوان اثر هم به این معنا تعبیر می‌شود اما واقعیت این است که «شهر سوخته» روایتی مردم‌نگارانه با بهره‌گیری از تخیلی زیبایی شناسانه، در باره زندگی اجتماعی و اندیشه‌ها و جهان بینی مردم منطقه زابل در آن برهه تاریخی است؛ شهری که یکی از بلندترین تمدن‌های دوران سپیده دم تاریخ را داشته است.
اشاره به تخیل زیبایی شناختی در این اثر، ناظر به استفاده خلاقانه مستندساز در بازنمایی نمایشی و خیال‌پردازانه روابط و مناسبات فردی و اجتماعی مردم آن دوره با تمهید صداسازی است. به این معنا که مستندساز زبانی خیالی برای مکالمات و دیالوگ‌های مردم آن دوره در سکانس‌های نمایشی اثر خلق می‌کند که امکان رمزگشایی از آن وجود ندارد (گر‌چه از طریق زیرنویس آن‌ها را ترجمه می‌کند) اما توانسته با بهره گیری از عنصر خیال، شیوه زیستن و سخن گفتن مردم شهر سوخته را به شکل صوری بازسازی کند که این مؤلفه امکان هم‌ذات پنداری مخاطب با ریشه‌های کهن تاریخی و مردمانش را تقویت می‌کند.
از این حیث می‌توان مستند «شهر سوخته» را نوعی عبور از رویکرد باستان شناسی و برجسته کردن روایتی مردم نگارانه در تاریخی کهن دانست که تجربه‌های زیسته و زیست – جهان آن‌ها را در بازنمایی خلاقانه به تصویر می‌کشد.
در باره «شهر سوخته» مستندهای دیگری هم ساخته شده‌است حتا با همین عنوان؛ اما آنچه مستند ناصر پویش را متمایز می‌کند هم نگاه سوبژکتیو او به این شهر و تاریخ و مردم آن است که زیست اجتماعی مردم شهر را در کانون روایت خود قرار داده و هم فرم ابژکتیو آن که یک روایت زنده از پروسه باستان‌شناسی در این مکان است. شیوه‌ای از روایت و بیان که مسئله‌شناسی و زیبایی‌شناسی مستند را بر هم مماس می‌کند. مثلاً همان پلان آغازین مستند که پاک‌کردن گرد و خاک از روی یک شیشه است که هم کندوکاو و کنش حرفهای یک باستان‌شناس را نشان می‌دهد و هم دالی نمادین در صورت بندی معنای اثر است که روشنگری در باره یک مکان و شهر اسطوره‌ای است.
در واقع مخاطب در مستند «شهر سوخته» با چند باستان‌شناس ایرانی و ایتالیایی روبرو می‌شود که در حال انجام حفاری و خاک‌برداری و فعالیت‌های مرتبط باستان‌شناسی هستند و هم در باره شهر سوخته و ویژگی‌های آن از منظرهای مختلف صحبت می‌کنند. در واقع مستند ساز با یک گروه محقق باستان شناس همراه شده که هم به شکل عملیاتی و هم علمی و گفتاری به رمزگشایی از این شهر شگفت‌انگیز دست می‌زنند.
صحبت‌های باستان شناسان ایتالیایی در باره شهر سوخته در کنار حرفهای باستان شناسان ایرانی کمک می‌کند تا تحلیلی موازی از روایت داخلی و خارجی در باره سوژه داشته باشیم و جایگاه شهر سوخته از منظرهای بومی و جهانی باستان‌شناختی شنیده شود. مستند ساز به نوعی از همین تحلیل و تفسیرها به جای متن گفتار استفاده می‌کند که وقتی کلام آن‌ها بر روی تصاویر شهر سوخته قرار می‌گیرد، هم‌سنخ نریشن می‌شود.
روایت «شهر سوخته» را با توجه به رویکردی که مستندساز در پیش می‌گیرد می‌توان روایت جز به کل دانست. به این معنا که از طریق بازنمایی یک محوطه باستانی که شهر سوخته در آن شکل گرفته به گذشته تاریخی منطقه و مردم آن پل زده می‌شود و به واسطه تحلیل و تفسیرهای مردم شناسانه و باستان شناسی، تصویری کلی و روایتی کلان‌تر از سوژه مستند صورت بندی می‌شود.
در‌خوانشی فرامتنی از این مستند باید به‌این نکته هم اشاره کرد که با وجود پرداخت به شکوه و شوکت باستانی شهر سوخته و ارجاعات تاریخی به پیشرفت‌های تمدنی در این منطقه در آن برهه تاریخی، لحن اثر دچار ناسیونالیسم افراطی یا سانتی‌مانتالیسم ملی‌گرایانه نمی‌شود و مستندساز تلاش کرده منطق رئالیستی اثر را در شیوه روایت حفظ کند. در عین حال با تماشای این مستند می‌توان به اهمیت و عظمت شهر سوخته در یک تمدن سنجی تاریخی پی برد. با این که کاوش‌های صورت گرفته در این شهر چه توسط باستان شناسان خارجی چه ایرانی، بسیاری از فرضیه‌ها، یافته‌ها و نظریه‌های مورخان و باستان شناسان را به چالش کشیده و رازهای تازه‌ای از تمدن کهن ایرانی را برملا کرده است.
به همین دلیل صحبت‌های باستان شناسان موجود در فیلم به متنی ملال انگیز بدل نمی‌شود و اطلاعات جذابی به مخاطب ارائه می‌کند. البته ریتم فیلم کمی کند است و گاه سویه‌های کلامی و کارشناسانه مطول می‌شود. با این حال همراه شدن گام به گام و گزارش لحظه به لحظه از کاوش‌های باستان شنان، تعلیقی جستجو‌گرایانه ایجاد می‌کند که با توجه به جذابیت‌های مورد شگفت‌انگیز یک شهر تاریخی، مخاطب را تا انتهای اثر می‌کشاند. مستندی که با تحلیل و تخیل خلاق به روایت شهر سوخته می‌پردازد.
