نمایشگاه مضارع تصویری: پیوند شعر و تصویر
گفت‌وگو با مهران سیدی از اعضای برگزار کننده‌‌ی نمایشگاه
آزاده دواچی
مضارع تصویری ۱؛ صد و چهار پنجره با همراهی ۵۲ هنرمند تصویرگر و ۵۲ شاعر ایرانی و خارجی به تازگی در خانهٔ هنرمندان در تهران در معرض دید عموم قرار گرفته است. یکی از ویژگی‌های بارز این نمایشگاه تمرکز بر شعر معاصر ایران و تصویرسازی ردهٔ سنی بزرگسال در گستره‌های وسیع است. این نخستین بار است که نمایشگاهی با این مضمون و این وسعت در ایران برگزار میشود. این نمایشگاه توانسته‌است نظر مخاطبان جدی و علاقمندان عرصه شعر و هنر را به خود جلب کند. شاید بتوان گفت این رویداد تلاشی است بینامتنی برای برقراری ارتباط میان نوشتار و تصویر تا بتواند زاویهٔ متفاوتی از نوشتار به خصوص شعر را نمایان سازد و ایده‌های ذهنی شاعر را به تصویری متفاوت مبدل سازد، به‌خصوص که تصویرهای انتزاعی در شعر را به صورتی متفاوت بازنمایی کند. به نظر می‌رسد که انگیزه‌ی برگزارکنندگان هرچه که باشد آنچه که اهمیت دارد جلوه دادن دو هنر و معرفی آثار شاعران به شکلی نو است. مصاحبه زیر با یکی از مسئولان این رویداد مستقل فرهنگی و هنری است.
آقای سیدی در ابتدا اگر ممکن است در مورد ایدهٔ اولیهٔ این نمایشگاه کمی بگویید. چه شد که تصمیم به ایجاد این نمایشگاه گرفتید و در واقع ایدهٔ اصلی برای برگزاری آن چه بود؟
خب چند دغدغه جدی فرهنگی و هنری و نیز رویکردهای فردی و تخصصی اعضای برگزاری، ایدهٔ این نمایشگاه را که از چند سال پیش به‌صورت جداگانه در ما ایجاد شده بود، تقویت و به سمتی که نتیجه‌اش را فعلن در قالب یک نمایشگاه و به زودی یک کتاب ارزشمند می‌بینیم سوق داد. همکار گرامی من سرکار خانم عاطفه شفیعی راد که به اتفاق هم، سالیان زیادی است دفتر طراحی گرافیک ویرا را تاسیس کرده‌ایم، سال‌هاست به خاطر فعالیت تخصصی در زمینه تصویرسازی و طراحی گرافیک تولیداتی فرهنگی در زمینه تصویرسازی شعر داشته‌اند. خب ایشان هنرمندی با دغدغه جدی تصویرسازی است که هم اینک نیز مدیرهنری مجله همشهری بچه‌ها هستند و همیشه درصدد ایجاد فضای جدی و کشف آثاری جدی و بدیع هستند. همینطور خانم نرگس محمدی که استودیوی تصویرسازی دانه آب را دارند و عرصه تصویرسازی برای ایشان بسیار جدی و فرهنگی است و چند نمایشگاه مختلف را با همکاری تنی از دوستان تصویر برگزار کرده‌بودند. و همکار و دوست عزیزم خانم سمیه طوسی که بصورت جدی در زمینه شعر و نقد ادبی فعالیت دارند. مجموعه این رویکردها منجر به تلاش جهت پاسخگویی به یک خلاء و کمبودی است که ما آن را درک کرده‌ایم و سعی کردیم بستری برای یافتن راه حل آن داشته باشیم. اینکه تصویرگران کشورمان بخشی از هنرمندان ارزشمندی هستند که به خاطر نوع سفارشات این حوزه که بیشتر در ردهٔ سنی کودک و نوجوان اتفاق میافتد کمتر مورد توجه عموم مخاطبان قرار میگیرند و از سوی دیگر نبود آثار تصویرسازی مناسب برای رده سنی بزرگسال که محتوایی معاصر داشته باشد مسایل بسیار مهمی است که نقص‌های مهمی در حافظهٔ تصویری انسان ایرانی معاصر ایجاد کرده‌است.
انتخاب اثر و در واقع انتخاب اشعار بر چه مبنایی بود؟ یعنی تبادل اطلاعاتی میان شاعر و اجرا کنندهٔ اثر بوده است؟ و یا اینکه آثار به صورت اتفاقی و سلیقه‌ای انتخاب شده‌اند؟ بیشتر منظورم ارتباط میان شاعر و هنرمندی است که قرار است شعر را طراحی کند که این گزینش بر چه مبنایی بوده است؟
در مورد انتخاب اشعار باید عرض کنم که من و سرکارخانم طوسی از یک لیست ۲۰۰۰ نفری شاعرانی که به عناوین مختلف آنها را طی سالیان می‌شناخته‌ایم، اشعار ۷۰۰ نفر شاعر را که می‌توانستیم از منابع مختلف مانند کتاب، نشریات و فضای مجازی بدست بیاوریم جمع آوری کردیم. سپس از هر شاعر یک تا سه شعر که از نظر ساختاری به نظرمان مناسب‌تر بودند را انتخاب کردیم و سپس اشعار را بدون نام شاعران در چهار نسخه در اختیار هر ۴ نفر گروه برگزاری قرار دادیم. طبعن رویکرد خانم شفیعی راد و خانم محمدی بیشتر بررسی امکانات تصویری هر شعر بود و خانم طوسی که دیدگاه‌های خود را در شعر دنبال میکردند و من که با آگاهی از هر دو مقوله تصویری و ادبی دست به انتخاب نخست زدیم. از میان ۷۰۰ شعر ابتدا ۳۰۰ شعر انتخاب شد و سپس همین مرحله تکرار گردید تا به تعداد ۱۰۰ شعر رسیدیم. با توجه به اینکه بر اساس ایدهٔ اصلی ما که میخواستیم برابر تعداد هفته های سال یعنی ۵۲ هفته، ۵۲ شاعر و تصویرگر داشته باشیم از میان ۱۰۰ شعر ۴۰ شعر شاعران ایرانی معاصر در قیدحیات (به استثنا اثری از نیما) را انتخاب کردیم و ۱۲ شعر دیگر را از شعر شاعران جهان انتخاب نمودیم. این اشعار از نیز از مجموعه آثار ترجمه شده جناب محسن عمادی عزیز هستند که همان فرایند انتخاب را در مورد آن انجام دادیم. مهمترین نکتهای که از ابتدای فرایند انتخاب اشعار در نظر داشتیم و به آن معتقد بودیم این بود که تحت هیچ عنوانی سعی در ارزشگذاری شعر یا شاعری نداشته باشیم و انتخاب صرفا جهت تامین محتوی مناسب مورد نیاز تصویرگران جهت انجام پروژه باشد. چون این یک رویداد تصویرسازی مبتنی بر شعر است و قرار نبوده که در مورد اشعار کسی نظر و یا نقد و یا گزینشی تخصصی داشته باشیم. و البته طبعن گرایشات مطالعاتی اعضای گروه در این مورد نقش اساسی را داشته است. چه بسا اشعاری در فهرست نهایی قرارداشته که یک یا دونفر از اعضا نظر دیگری در مورد جایگزینی آن داشته‌اند ولی رفتار تکثرگرا و احترام به نظر گروهی این انتخاب‌ها را برای اولین سری از این نمایشگاه‌ها رقم زده است. در مورد فرایند انتخاب تصویرگران نیز بر اساس بررسی آثار موجود تصویرگران و بررسی سبک و سیاق هر هنرمند، شعر متناسب آن هنرمند را انتخاب و در اختیار وی قرار داده‌ایم. در حقیقت فرایند ایده‌پردازی تا اجرا بصورت آگاهانه برنامه‌ریزی و سازماندهی شده بود و هیچ چیزی اتفاقی نبوده‌است.
درمیان شاعرانی که اثرشان به صورت تجسمی پردازش شده است، به اسامی شاعران از طیفهای مختلف میخوریم که هر کدام زبان خاصی در اشعارشان دارند و یا از تکنیکهای مختلفی بهره بردهاند، بعضی از شاعران مثل شمس آقاجانی، لیلا صادقی و محمد آزرم تمرکز خاصی بر زبان دارند و برخی دیگر مثل سارا محمدی اردهالی، ناهید عرجونی و آذر کتابی بیشتر حول مضامین و زبان تمرکز کرده‌اند، فکر میکنید ارائه اثر تجسمی در آثار کدام دسته از شاعران می‌تواند موفق‌تر عمل کند و آیا در آثار ارائه شده توانسته‌است آن خاصیت زبان و تصویرهای حاصله از آن را منتقل کرده و به مخاطب تصویری انتقال دهد؟
خب به صورت مشخص، جوابی علمی و درست در این مقطع برای این سوال وجود ندارد. چون رفتارهای تصویری اتخاذشده توسط هنرمندان در رویکردهای مشابه و متفاوت شعری، متفاوت بوده است که دلایل مختلفی دارد. از رویکردهای مطالعاتی و تجربیات هنرمند گرفته تا میزان و نحوه ورود هنرمند به لایه‌های متفاوت اشعار و نیز اتخاذ سیاق تکنیکی با آن برداشت. تصور می‌کنم با برنامه‌ریزیها و صحبت‌هایی که در حال انجام آن هستیم به زودی بتوانیم چند نشست تخصصی در مورد تحلیل نشانه‌شناسی تصاویر آثار این نمایشگاه و رویکردهای آن داشته باشیم. آن موقع شاید بتوان بصورت علمی تری پاسخ‌های مناسب با این سوال را در اختیار داشته‌باشیم و یا به آن نزدیک شویم.
فکر میکنید تصویرسازی‌های ارائه شده تا چه حد می‌توانند دغدغه‌های شاعر را به تصویر بکشند؟ این تصویرها تا چه حد می‌تواند به تبادل ساختاری و در واقع انتقال مشترک دغدغه‌های شاعر و تصویرگر منجر شود؟
باید به این نکته بسیار مهم توجه داشته باشیم که درست است شعر محوریت اصلی در این مورد را دارد. ولی قرار بر ترجمان آن به صورت دیگر نبوده است. در حقیقت در اینجا شاهد تاویل و خوانش اشعار و خلق مجدد جهان آن در ذهن یک هنرمند مستقل هستیم. ولی در مورد انتقال مشترک دغدغه‌ها طبعاً با یک فرایند بینامتنی روبرو هستیم. به خوبی می‌دانیم رویکردهای مختلفی در عرصه خوانش تصویری شعر می‌تواند رخ دهد. گاهاً شاهد رفتاری عین به عین و روایتگر بوده‌ایم . گاه رفتاری مکمل، گاه خوانشی آزاد و یا گاهی شعر صرفاً نقطه پرش برای ورود به تصویر با تمی از آن شعر بوده است. این رویکردها چیزی بوده است که ما منتظر آن بوده‌ایم و تصور می‌کنم آفرینش‌گری تصویری شعر نیز تلاشی است متکثر و باید به استقبال از آن رفت.
آثار هنری ارائه شده همانند اشعار ارائه شده آیا از تنوع در طرح و تکنیک برخورداد هستند؟ و آیا این تنوع در ساختار و طرح نقاشی‌های ارائه شده در ارتباط با سوژه‌های شعری است؟
بله، تنوع تکنیکی گسترده‌ای در آثار به وجود آمده که همانطوری که اشاره کردم به صورت تمام به رویکرد هنرمندان ارتباط پیدا می‌کند. مثلاً چند تن از دوستان ارزشمند تصویرگر بر خلاف تمامی آثاری که سال‌ها از ایشان موجود است تکنیک جدیدی را در فرایند کاری و حرف‌های خود در این نمایشگاه برگزیده‌اند که طبعاً این انتخاب‌گری معطوف به شعر بوده است.
فکر میکنید ارائه این نوع از آثار تا چه حد می‌تواند به معرفی هرچه بیشتر شاعران و در معرض دید قرار دادن ادبیات کمک کند؟ و آیا می‌تواند به عنوان عاملی در پیشبرد هنر تصویر و نوشتار و یا ارائهٔ تنوع در سبک‌های مختلف شعر و نقاشی شود؟
بسیار زیاد، بسیار زیاد تاثیر مثبت و مستقیمی داشته. رخداد خوبی که ما به عینه در این نمایشگاه شاهد آن بودیم اشتیاق عمیق و دقت مخاطبان جهت مطالعه اشعار بود. این را از زمان اختصاص داده شده هر بازدید کننده و تلاش برای مثلا نوشتن اشعار و یا ثبت آن با دوربین، شاهد بودیم. طبعاً تصویرسازی‌ها عاملی اصلی و مهم در ایجاد چنین فضایی بود و اینکه ذهن مخاطب را به کاووش همزمان اشعار و تصاویر می‌کشاند.
استقبال مخاطبین از این برنامه چه بوده‌است و آیا در آینده هم برنامه‌ای برای پیوند میان هنرهای مختلف مثل شعر و تصویرسازی دارید؟
شاید درست نباشد که به عنوان تیم برگزارکننده، ما این مساله را بیان کنیم ولی می‌توانیم با جرات بگوییم یکی از کم‌نظیرترین استقبال‌های مخاطبین در سال‌های اخیر از یک نمایشگاه هنری را شاهد بودیم. بطوری که روز افتتاحیه جمعیت فوق‌العاده‌ای حضور پیدا کردند. ما تصور می‌کردیم خب به خاطر اطلاع‌رسانی گسترده ما، فقط روز افتتاحیه چنین خواهد بود که خوشبختانه در روزهای بعد نیز شاهد بازدید پرتعداد مخاطبان از نمایشگاه بودیم. ما برای این نمایشگاه و در یک اقدام ویژه، افتتاحیه مجددی برگزار کردیم که علاقمندانی که فرصت حضور در افتتاحیه اصلی را نداشتند فرصت حضور و گفت‌وگو با هنرمندان و شاعران را به دست بیاورند. بله در ادامه سلسله نمایشگاه‌های مضارع تصویری سیاست ما برگزاری رویدادهایی بینانشانه‌ای و بینارشته‌ای است و تمام تلاش‌مان را برای استمرار این حرکت در شکل و قالب‌های متفاوت خواهیم کرد.
ممنون از شما و همراهی تمامی دوستانی که صادقانه و صمیمانه کنار ما بودند.
با تشکر از شما
- درباره نویسنده:
- تازه‌ترین‌ها:
آزاده دواچی مترجم، شاعر و فعال حوزه زنان، دارای مدرک کار‌شناسی مترجمی زبان انگلیسی؛ فوق لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی، گرایش ادبیات تطبیقی ایران و فلسفه‌ی غرب است و هم‌اکنون مشغول به تحصیل در مقطع دکترای زبان و ادبیات انگلیسی در استرالیا با گرایش مطالعات فمینیسم پست کلنیال در حوزه‌ی ادبیات و نقد ادبی فمینیسم و حقوق زنان در ایران و کشورهای جهان سوم است.
از دواچی تاکنون یک مجموعه شعر به عنوان «پروانه‌ای در راه است» در سال ۸۶ منتشر شده است و دو کتاب دیگر وی در محاق توقیف گرفتار شده‌اند.
Azadeh Davachi,
Ph.D. Student
Faculty of arts, School of English Literatures & Philosophy
Post-colonial Feminism and Feminist Literary Criticism
University of Wollongong, Australia
