مولکول دلدادگی
دکتر صبا هدا
در قاعده مغز، در محاذات چشم‌ها و کمی عقب تر از آنها، دو ارگان مهم داریم که نقش فراوانی در تنظیم اعمال بدن دارند. یکی از این دو ارگان هیپوتالاموس است. عضو کوچکی به اندازه یک بادام و به وزن حدود چهار گرم. هیپوتالاموس به بخش های زیادی در مغز متصل است: مراکز مربوط به توجه ، تمرکز ، بیداری ، حافظه ، عواطف و احساسات. قشر مغز و هسته های اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک هم همه با هیپوتالاموس در ارتباطند. هیپوتالاموس اعمال فراوانی را در بدن کنترل می کند مانند تنظیم درجه حرارت، اشتها ، ریتم شبانه روزی و میزان آب بدن.
ارگان دیگر، غده هیپوفیز، در زیر هیپوتالاموس قرار دارد. اندازه آن کوچک تر از هیپوتالاموس و وزن آن کمتر از یک گرم است. نقش مهم هیپوفیز کنترل سیستم غدد درون ریز در بدن است. هیپوفیز فرمانروای بیشتر غدد درون ریز است و از بخش پیشین آن هورمون هایی ترشح می شوند که عمل آنها کنترل غده تیروئید ، غده فوق کلیه ، غدد جنسی است. همچنین رشد بدن و ترشح شیر نیز از اعمال هورمون های هیپوفیز هستند.
هیپوتالاموس هیپوفیز را هم کنترل می کند. هیپوفیز و هیپوتالاموس هم ارتباط عروقی با هم دارند و هم ارتباط عصبی. مجموعه کنش و واکنش هیپوتالاموس و هیپوفیز است که حفظ نظم داخلی را در بخش های وسیعی از بدن به عهده دارد. این دو عضو جایی هستند که دستگاه عصبی و غدد درون ریز به هم می پیوندند. هیپوتالاموس که از همه قسمت های مغز پیام دریافت می کند، با ترشح هورمون هایی، هیپوفیز، و از آن طریق سایر غدد درون ریز را، تحت تاثیر و کنترل دارد. به جز این، از جمله تعاملات مهم هیپوفیز و هیپوتالاموس آن است که هیپوتالاموس هورمون هایی می سازد و هیپوفیز آنها را در بخش پسین خود ذخیره می سازد تا هنگام نیاز بدن آزاد کند. یکی از این هورمون ها هورمونی است به نام اکسی توسین oxytocin.
هورمون اکسی توسین یک مولکول کوچک است و تنها ۹ اسید آمینه دارد. این مولکول را سالها است که میشناسیم. اکسی توسین در ۱۹۰۶ کشف شد و ساختمان شیمیایی آن در ۱۹۵۲ تعیین شد. مهم ترین نقش فیزیولوژی این هورمون ، تا به امروز و آن گونه که در کتاب های کلاسیک فیزیولوژی پزشکی ذکر می شده، تاثیر آن در زایمان و شیردهی بوده است. سطح اکسی توسین هنگام زایمان بسیار بالا می رود. این هورمون سبب افزایش انقباض های رحم و پیش برد زایمان می شود. نام آن نیز حکایت از همین کارکرد دارد.اکسی توسین یعنی تسریع کننده زایمان. علاوه بر اینها مدت ها است که میدانیم که این هورمون علاوه بر انقباض رحم باعث انقباض غدد شیری پستان و جاری شدن شیر از سینه مادر برای نوزاد می شود.
اما تحقیقات جالبی در سالهای اخیر کارکرد های دیگری را هم برای این هورمون پیدا کرده اند. اکسی توسین مولکولی است که سبب تغییرات خاص رفتاری می شود. ما مولکول های زیادی را می شناسیم که می توانند تغییراتی در تفکر یا هیجانها و عواطف ما بدهند ولی مولکول های شیمیایی که بتوانند تغییر رفتار ایجاد کنند کمتر می شناسیم. یکی از این ها اکسی توسین است که می تواند رفتارهای خاصی در حیوانات و انسان ایجاد کند. برخی از این تغییرات رفتاری را با هم مرور می کنیم.
مهر مادرانه: تحقیقات نشان داده اند که هورمون اکسی توسین می تواند در حیوانات رفتار مادرانه ایجاد کند. در آزمایشاتی دیده شده است که تجویز اکسی توسین برای موش ها سبب می شود که آنها رفتارهای مراقبتی نسبت به نوزادان بروز دهند. حتی در موش های ماده ای که جفت گیری نکرده بودند اکسی توسین باعث می شد که آنها نسبت به فرزندان موش های دیگر رفتار مادرانه نشان دهند. حتی به حیوانات نر هم وقتی اکسی توسین تزریق می شد مراقبت بیشتری نسبت به نوزادان از خود نشان می دادند. همین طور دیده می شد که وقتی مهارکننده های اکسی توسین به موش های مادر می دادند آنها نسبت به فرزندان خودشان چندان توجهی نشان نمی دادند. در گوسفند ها هم آزمایش نشان داده که اگر پس از زایمان اکسی توسین مهار شود حیوان مراقبتی نسبت به نوزاد نشان نمی دهد. اما تزریق اکسی توسین حتی به گوسفندانی که زایمان نکرده اند باعث می شود که ، برخلاف معمول ، نسبت به بره های گوسفندان دیگر مراقبت مادرانه بروز دهند. تصور می شود حداقل یکی از دلایل پیوندی که مار با کودک نوزاد خود پیدا می کند میزان زیاد ترشح اکسی توسین هنگام زایمان باشد. جالب آن که در حیوانات دیده شده که وقتی نوزادان تحت مراقبت مادر قرار می گیرند سطح اکسی توسین در آنها هم بالاتر است اما نوزادانی که مورد بی توجهی مادر هستند هم میزان اکسی توسین پایین تری دارند هم گیرنده های اکسی توسین در آنها کمتر است.
اکسی توسین و پیوندهای اجتماعی: وجود اکسی توسین برای این که افراد در اجتماع با هم رابطه برقرار کنند ضروری است. افزایش اکسی توسین سبب می شود که فرد راحت تر اعتماد کند. در آزمایشی، افراد بدون آن که یکدیگر را بشناسند در یک بازی پولی شرکت می کردند. نتیجه آزمایش نشان داد که تجویز اکسی توسین سبب می شود که افراد بیشتر به همبازی های خود اعتماد کنند. همچنین اکس توسین باعث می شود که افراد راحت تر به چشم هم نگاه کنند. ارتباط چشم در چشم جزء ضروری برقراری رابطه با دیگران است.
عشق: ظاهرا اکسی توسین همان هورمون ، یا حداقل یکی از هورمون هایی است که باعث می شود عاشق شویم. مطالعه نشان داده است که وقتی دو نفر همدیگر را ملاقات می کنند اگر میزان اکسی توسین در هر دو افزایش می یابد آنها به دام عشق هم خواهند افتاد. وقتی فردی عاشق می شود سطح اکسی توسین در خون او بالاتر می رود. میزان این هورمون هنگام کارهایی مثل بوسیدن یا در آغوش کشیدن زیاد می شود. در یک آزمایش جالب از زوج ها خواستند که با هم بنشینند و حرف بزنند. برای گروهی از این زوج ها قبل از صحبت کردن اکسی توسین تجویز شد. در انتها دیده شد که آنها که اکسی توسین دریافت کرده بودند حرف های صمیمانه تری میزدند و مسائلی که قبلا بین آنها مورد مجادله بود کمتر برای آنها ایجاد درگیری می کرد. مطالعه جالب تر دیگری نشان داد که مردان وقتی اکسی توسین برایشان تجویز می شد بیشتر تمایل به مونوگامی داشتند و کمتر جذب زنان جذاب دیگر می شدند. وقتی با این مردان صحبت می شد آنها همسر خود را دلربا تر می یافتند.
اکسی توسین و رابطه جنسی: بعضی آزمایش ها نشان داده اند که سطح اکسی توسین هنگام تحریک جنسی و همین طور در زمان ارگاسم، هم در زن و هم در مرد، افزایش می یابد. تجویز مهار کننده های اکسی توسین رفتارهای جنسی را در حیوانات متوقف می کند. تجویز اکسی توسین منجر به ایجاد نعوظ در حیوانات نر می شود. همچنین دیده شده که اکسی توسین میزان پذیرش جنسی را زیادتر می کند. به نظر می رسد لذت جنسی هم بی ارتباط با اکسی توسین نباشد.
اکسی توسین و استرس و اضطراب : آزمایش ها نشان می دهد که اکسی توسین با هورمون های استرس مقابله می کند و از این رو به کاهش استرس کمک می کند. همچنین اکسی توسین می تواند میزان اضطراب را هم کم کند.
به این ترتیب می بینیم که اکسی توسین چه نقش بزرگی در تکامل نوع بشر و اعمال روزانه او بازی می کند. با اکسی توسین است که آدمها به هم اعتماد می کنند و با هم پیوند برقرار می کنند. َعاشق می شوند. به پای هم می مانند. رابطه جنسی برقرار می کنند، زایمان می کنند ، کودکشان را شیر می دهند و برایشان پدری و مادری می کنند. این ها تمام اعمالی هستند که باعث بقای گونه انسانی شده اند. به این ترتیب شاید بی راه نباشد اگر بگوییم اکسی توسین مولکولی است که حیات انسان را حفظ کرده است.
در ابتدای قرن بیستم، زیگموند فروید اصطلاحی را وضع کرد به نام لیبیدو. در ابتدا او لیبیدو را نیرویی تعریف کرد که روندها و تغییرات مرتبط با اعمال و غریزه جنسی را پیش می برد اما سالها بعد او بیشتر لیبیدو را به صورت یک نیروی روانی – زیستی ، در خدمت غریزه حیات و در جهت حفظ انسان و بقای نوع نام برد که غریزه جنسی را هم شامل می شود ولی محدود به آن نیست. هر چند به راحتی نمی توان لیبیدو را با مولکول اکسی توسین تاویل کرد ، بخصوص که همه زیست-عصب شناسان دوستدار فروید نیستند، و همین طور آسان نیست که تمام اعمال پیچیده مربوط به بقای نسل و گونه را تنها به یک مولکول فروکاست؛ ولی باز شباهت این کارکرد لیبیدو و اکسی توسین کنجکاوی برانگیز است. اما با همه آنچه دانشمندان درباره اکسی توسین و رفتارهای حاصل از ترشح آن هر روز کشف می کنند یک سوال اساسی هنوز بی پاسخ می ماند: چگونه این مولکول می تواند پدیده های غیر مادی از جنس اعتماد ، پیوند و عشق تولید کند. این یک معمای قدیمی است که ماده موجود در مغز چگونه می تواند بروزهای غیر مادی داشته باشد. نقش مولکول ها را هر روز بیشتر می شناسیم اما معمای ذهن – بدن هنوز پابرجا است.
- درباره نویسنده:
- تازه‌ترین‌ها:
دکتر صبا هدا پزشک و متخصص پاتولوژی در ایران و هیپنوتراپیست در کانادا است که در نورت ونکوور مشغول فعالیت است. برای آشنایی بیشتر می‌توانید به وبسایت او www.hodawellness.com یا وبلاگ www.cherishbeing.com و یا کانال تلگرامی https://t.me/hypnosisandhealth مراجعه بفرمایید.
