ضرباهنگ‌های تن ما
بدن ما در طول روز، به یک شکل و یک حالت نیست. مدام در حال تغییر است و بالا و پایین می رود. فعالیت های زیستی ما، در بیشتر موارد، به طور طبیعی روزانهدر نوسان هستند. برخی از کارکرد های بدن ما در ابتدای روز فعال هستند و بعد به تدریج از فعالیت آنها کم می شود و برخی دیگر در اول صبح فعالیت نسبتا” ناچیزی دارند و اواخر روز فعالیت آنها بیشتر می شود. در واقع در بدن ما مکانیسمی وجود دارد که آن را «چرخه شبانه روزی» circadian cycle یا «ضرباهنگ شبانه روزی» circadian rhythm می خوانند. این چرخه شبانه روزی باعث تغییرات فیزیولوژیک، ذهنی و رفتاری در ما در ظرف ۲۴ ساعت می شود.
تقریبا همه اعمال بدن ما از این نظم چرخه ای پیروی می کنند. ریتم خواب – بیداری ما، تنظیم دمای بدن، فعالیت سیستم ایمنی، و ترشح بسیاری از مواد و هورمون ها تابع نوسان های روزانه هستند. حتی حجم کلی گلبول های قرمز (که به آن هماتوکریت گفته می شود ) و غلظت هموگلوبین در خون در طول روز ثابت نیستند. میزان کلسترول خون، غلظت تری گلیسیرید و سطح قند خون بسته به ساعت روز فرق می کند. سیستم عصبی پاراسمپاتیک ما در شب ها فعال تر از روز است در حالی که بخش دیگر اعصاب خودکار ما، یعنی دستکاه سمپاتیک، روزها فعالیت بیشتری دارد. غلظت کورتیزول در صبح در بالاترین حد خود است و هنگام غروب به پایین ترین مقدار می رسد. ترشح ملاتونین از غده پینه آل نیز همین وضع را دارد. حجم آب در خون ما در طول روز متغیر است. فعالیت ریه های ما در شب و روز فرق می کند. ترشح هورمون رشد هم چنین است. همان طور که ذکر شد این تغییرات چرخه ای تقریبا در تمام کارکرد های بدن مشهود است.
چه چیز باعث این تغییرات در طول یک شبانه روز می شود؟ انگار ما ساعتی در بدن خود داریم که اعضای مختلف بدن کارکرد های خود را با آن تنظیم می کنند. این ساعت زیستی biological clock در کجای بدن ما است؟ تحقیقات نشان داده اند که شاید درست ترآن باشد که نه ازساعت زیستی، بلکه از ساعت های زیستی سخن بگوییم. این ساعتها گروههایی از سلول ها هستند که در تمام بدن پراکنده اند. مراکزی که این سلولها در آنها یافت شده اند عبارتند از مری، ریه، کبد، لوزالمعده، طحال و غده تیموس . یک مرکز کنترل کننده درمغز، در ناحیه هیپوتالاموس، این ساعت ها را کنترل می کند. این مرکز کنترل، که اصطلاحا Supra Chiasmatic Nuclei یا SCN خوانده می شود، متشکل از دوگروه حاوی ۵۰۰۰۰ نورون است که هماهنگ با چندین ژن عمل می کند. این مرکز و ژنهای مرتبط ّبه آن در واقع یک ساعت مرکزی هستند که تمام فعالیت های ریتمیک بدن ما را کنترل می کنند. عملکرد های فیزیولوژیک، بالا و پایین شدن هورمون ها و مواد شیمیایی و تغییرات رفتاری در طول یک شبانه روز همه در زیر کنترل این ساعت مرکزی هستند. به جز تاثیرات ژنتیکی، عوامل محیطی نیز می توانند بر ریتم دائمی بدن تاثیر بگذارند. مهم ترین عامل محیطی نور است. بین شبکیه چشم و SNC ارتباط عصبی وجود دارد که زمان روز یا شب را به SNC اطلاع می دهد. نور همچنین می تواند بعضی از ژنهای کنترل کننده ریتم را خاموش یا روشن کند. هورمون ملاتونین نیز که شب هنگام و در اثر کاهش نور توسط غده صنوبری pineal ترشح می شود نیز بر همین مرکز فرماندهی یعنی SNC اثر می گذارد.
شاخه ای از علم را که تغییر ریتم های شبانه روزی بدن را بررسی می کند کرونوبیولوژی Chronobiology می نامند که شاید بتوان آن را «زمان-زیست شناسی» ترجمه کرد. آن چه پژوهش های کرونوبیولوژی در سالهای اخیرآشکار کرده است، آطلاعات فراوانی درباره فیزیولوژی ما در شبانه روز در حالات بیماری یا سلامت در اختیار ما گذاشته است.
امروزه می دانیم که بازده فعالیت های مختلفی که انجام می دهیم در ساعت های مختلف روز یکسان نیست. دونده ها، دوچرخه سوارهاو شناگران بعدازظهرها عملکرد بهتری دارند، چرا که دمای بدن و وضعیت هوازی برای این فعالیت ها در بعد ازظهر مناسب تر است. از سوی دیگر دیده شده که بعضی ورزش ها، مثلا شمشیربازی، هنگام ظهر بازده بهتری دارند؛ چرا که وسط روز برای تمرکز و فعالیت ذهنی وقت بهتری است.
بین افراد مختلف نیز در چرخه شبانه روزی تفاوت هایی ممکن است دیده شود. این تفاوت ریشه در ژن های ما دارد. برخی از افراد به طور سرشتی شب ها زود به خواب می روند وصبح ها نیز زود از خواب بر می خیزند. برخی دیگر ترجیح می دهند دیرتر بخواند و دیرتر از خواب بیدار شوند. دسته اول هنگام صبح و ابتدای بعد از ظهر در بهترین حالت خود هستند و گروه دوم تازه از حدود ظهر شروع به آماده شدن می کنند و از حدود ۶ یا ۷ بعد از ظهر به بهترین وضعیت خود می رسند. گروه اول در ساعت ۹ صبح تا ۴ بعد از ظهر بهترین خلق را دارند و گروه دوم بین ۳ تا ۱۰ بعد از ظهر. برای گروه اول، که زود می خوابند، بهترین زمان ورزش بین ۴-۶ بعد از ظهر است و بهترین زمان فعالیت فکری بین ۸-۱۰ صبح. برای گروه دوم، که دیر می خوابند، بهترین زمان ورزش بین ۵:۳۰ تا ۷:۳۰ بعد از ظهر و بهترین وقت کارهای فکری بین ۷-۹ شب است.
نوجوانان معمولا علاقه ای به این که زود از خواب بیدار شوند ندارد. غالبا والدین این وضعیت را به تنبلی نوجوانشان تعبیر می کنند حال آن که این روند در سن رشد طبیعی است . پس از طی دوره رشد است که مشخص می شود افراد به کدامیک از گروههای بالا تعلق دارند.
بیماری ها هم تابع این چرخه های زیستی هستند. تب معمولا در بعد از ظهر ها شدید تر است. علائم الرژی، مثل آبریزش بینی و عطسه، در ساعات اول صبح شدیدتر هستند. آسم هم، در بیشتر بیماران، چند ساعت پیش از برخاستن از خواب بیشتر احتمال حمله دارد. سکته های مغزی بیشتر در ساعات اولیه بیدار شدن از خواب رخ می دهند و حمله های قلبی ۴-۶ ساعت پس از بیدار شدن از خواب بیش از سایر زمانها دیده می شوند. بسیاری از تست های آزمایشگاهی، مثل کورتیزول یا آهن، اگر در ساعات متفاوتی از روز انجام شوند تفسیر آنها متفاوت خواهد بود. فشار خون هم به طور طبیعی صبح ها بالاتر از غروب است.
حتی خواب ما هم در طول شب ثابت نیست و تابع چرخه هایی است. اما این مطلب را در گفتار دیگری پی خواهیم گرفت. هزاران سال قبل متفکری گفته بود که در یک رودخانه دوبار نمی شود شنا کرد چرا که در بار دوم نه رودخانه همان رودخانه است و نه شناگر همان فرد سابق. شاید اغراق باشد اما مثل این که ا امروزه باید بگوییم که حتی همان یک بار در همان رودخانه هم اگر چند ساعت بمانیم دیگر آن آدم قبلی نیستیم! به نظر می رسد ثبات توهمی است که دوست داریم با آن زندگی کنیم شاید چون به ما امنیت خاطر می دهد. واقعیت ظاهرا چیز دیگری است. شاید تنها چیز ثابت در این جهان اصل تغییر است.
آرشیو نوشته‌ها و شناسایی نویسنده:
دکتر صبا هدا پزشک و متخصص پاتولوژی در ایران و هیپنوتراپیست در کانادا است که در نورت ونکوور مشغول فعالیت است. برای آشنایی بیشتر می‌توانید به وبسایت او www.hodawellness.com یا وبلاگ www.cherishbeing.com و یا کانال تلگرامی https://t.me/hypnosisandhealth مراجعه بفرمایید.
