گفت‌وگوی شهرگان با مانی پارسا از پیشگامان ویکی‌پدیا فارسی
در ماجراهای سیاسی بی‌طرفیم
ویکی‌پدیای فارسی حالا با بیش از ۳۵۰ هزار مقاله به مرجعی ارزشمند تبدیل شده است که گستره وسیعی از اطلاعات را در برابر جست‌وجوگران قرار می‌دهد، دایره‌المعارفی آنلاین که با مشارکت وبلاگ‌نویسان و عموما کسانی نوشته می‌شود که فارغ از نهادهای رسمی و برنامه‌ها و نظارت‌های پژوهشکده‌های زبان و فرهنگ، فعالیت می‌کنند.
اما این رسانه-دایرهالمعارف چگونه شکل گرفت و گسترش یافت؟ و اصلا پشت هر مقاله آن چه نظم و قواعدی وجود دارد؟ مانی پارسا، روزنامه‌نگار و از پیشگامان ویکی‌پدیا فارسی به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد، چهره‌ای که سال‌هاست نوشتن مقاله برای این دایرهالمعارف و ویرایش و اصلاح دیگر مقالات ویکی‌پدیا فارسی را پی‌گیرانه دنبال می‌کند. گفت‌وگوی شهرگان با او را بخوانید.
* * *
مانی پارسا
شاید هر کدام ما روزانه بارها به ویکی‌پدیا مراجعه کنیم، اما ندانیم این دایرهالمعارف چگونه شکل گرفت و چگونه جهانی شد. ماجرا چه بود؟ و به‌طور خاص ویکی‌پدیای فارسی چگونه تاریخچه‌ای دارد؟
– ویکی اصطلاحی است که برای وب‌سایت‌هایی به کار می‌رود که انتشار سریع مطلب در وب را برای همه، از جمله بازدیدکننده‌ها از آن وب‌سایت، میسر می‌کنند. برای نمونه بعضی از شرکت‌ها برای کارکنان خود یک ویکی داخلی راه‌اندازی می‌کنند به این صورت که همه کارکنان شرکت بتوانند به آن وب‌سایت رفته و به دلخواه خود به صفحات آن سایت محتوا وارد کنند و به این وسیله مثلاً مقررات کاری و بخشنامه‌ها و سوال و جواب‌های مربوط به شرکت را در آنجا در دسترس همدیگر قرار دهند.
حدود سیزده سال پیش یک کارآفرین اینترنتی آمریکایی به نام جیمی ویلز به همراه چند تن دیگر تصمیم گرفت تا از قالب ویکی برای تهیه یک دایرهالمعارف همگانی استفاده کند، به این صورت که همه بتوانند به صفحات آن محتوا وارد کنند یا در آن ویرایش انجام دهند حتی کسانی که نام‌نویسی نکرده و ناشناس هستند. این ایده در تاریخ ژانویه ۲۰۰۱ با راه افتادن ویکی‌پدیای انگلیسی عملی شد. ویکی‌پدیا هم همان‌طور که احتمالاً حدس زده‌اید ترکیبی است از دو واژه ویکی و انسیکلوپدیا (دانشنامه). ایده ویکی‌پدیا یعنی تشکیل دانشنامه‌ای که همه بتوانند در آن دست ببرند در آغاز با تردید و تمسخر مواجه شد اما بعد از یک مدت که این دانشنامه با اقبال عمومی زیادی مواجه شد و بررسی نهادهای علمی نشان داد که صحت مطالب آن در سطح دانشنامه بریتانیکا است انتقادها تبدیل به تشویق شد.
ایده ویکی‌پدیا بر این اساس شکل گرفته که همیشه تعداد افراد درستکار و آن‌هایی که علاقه دارند اشتباهاتی را که می‌بینند اصلاح کنند بیشتر از کسانی است که در اطلاعات خرابکاری کرده و قصد ضربه زدن دارند. این ایده و اساس هم‌اینک بیش از سیزده سال است که در ویکی‌پدیا درستی خود را به اثبات رسانده‌است.
نسخه‌های ویکی‌پدیا به زبان‌های غیرانگلیسی هم یکی پس از دیگری آغاز به‌کار کردند و نسخه فارسی هم در آذرماه سال ۸۲ توسط روزبه پورنادر از کارشناسان نرم‌افزار دانش‌آموخته دانشگاه صنعتی شریف با همکاری دیگران راه‌اندازی شد. من شخصاً شش ماه بعد از راه‌اندازی ویکی‌پدیای فارسی با آن آشنا شده و در آن نام‌نویسی کردم. در آن موقع در بخش فارسی هنوز فعالیت تولید محتوا چندان شکل نگرفته بود و تنها پوسته نرم‌افزاری پروژه آماده بود و مقدار کمی هم مقالات اولیه در آن وارد شده‌بود. شخصاً کار تولید محتوا برای ویکی‌پدیای فارسی را به نسبت توان خود از آن زمان شروع کردم که این فعالیت را تا الان ادامه داده‌ام. یک سال اول کمابیش در این کار دست تنها بودم تا این‌که به مرور کاربران علاقه‌مند دیگری هم پیدا شدند و الان بخش فارسی صدها ویکی‌نویس با درجات مختلف فعالیت دارد.
آیا رقابتی هم در این میان وجود دارد؟ ظاهرا ویکی‌پدیای آلمانی پس از انگلیسی‌پروپیمان‌ترین بخش محسوب می‌شود. می‌خواهم بپرسم این کار عام‌المنفعه چگونه به رقابت تبدیل می‌شود و انگیزه آن چیست؟
– رقابت مقداری وجود دارد و از آنجا که این کار کاملاً داوطلبی و بدون دستمزد و پرداخت است رقابت‌هایی که به‌وجود می‌آید با انگیزه عقب نماندن از قافله فرهنگ و یا پرمایه‌تر کردن زبان مادری یا زبان ملی توسط افراد است. برای نمونه فرانسوی‌زبان‌ها شاید دوست نداشته باشند ببینند که آلمانی‌ها دانشنامه تکمیل‌تری برای خود ترتیب داده‌اند و زبان فرانسه از برخی حوزه‌ها جا مانده، و این انگیزه‌ای شود برای کوشش داوطلبانه بیشتر برای غنی کردن هرچه بیشتر نسخه فرانسوی ویکی‌پدیا. البته جو کلی ویکی‌پدیا بیشتر همکاری و همیاری است تا رقابت به صورتی که کاربران ملیت‌های مختلف در حوزه نرم‌افزاری و رفع مشکلات به نسخه‌های مختلف کمک می‌کنند.
اما در گستره جهانی، ویکی‌پدیای فارسی چه جایگاهی دارد؟ به جز این، آیا آماری از تعداد کاربران فعال، فعالیت‌های روزانه و تعداد بازدیدها وجود دارد یا نه؟
– ویکی‌پدیای فارسی هم‌اکنون بیشتر از ۳۵۳ هزار مقاله دارد که از این لحاظ در حال حاضر زبان نوزدهم در جهان است و از این لحاظ الان یک پله بالاتر از زبان فنلاندی و یک پله پایین‌تر از زبان نروژی هستیم. البته تعداد مقالات یک وجه قضیه است و کیفیت مقالات وجهی دیگر. شاخصی که بنیاد مدیریت‌کننده ویکی‌پدیا برای سنجش کیفیت مقالات قرار داده شاخصی است به اسم «عمق» که مربوط می‌شود به متوسط تعداد ویرایش‌هایی که در هر مقاله انجام شده یا به عبارتی مقدار کار و ویرایشی که کاربران بر روی هر مطلب انجام داده‌اند. الان «عمق» ویکی‌پدیای فارسی ۱۹۲ است که نشان می‌دهد از این نظر جزو چند زبان اول در ویکی‌پدیا است و بنابر این کاربران فارسی‌زبان همواره مطالب ویکی‌پدیای فارسی را ویرایش و اصلاح می‌کنند و این‌طور نیست که مطالب به حال خود و به حالت اولیه رها شوند. برای مقایسه می‌بینیم با وجودی‌که هم‌اینک ویکی‌پدیای هلندی از نظر تعداد بالاتر از آلمانی قرار گرفته اما شاخص «عمق» آن ۱۰ است در حالی که همین شاخص برای ویکی‌پدیای آلمانی ۹۰ است، بنابراین می‌شود گفت که ویکی‌پدیای آلمانی کیفیت بهتری نسبت به هلندی دارد.
پرسشی که همیشه برایم بوده به شیوه نظارت بر نوشته‌ها در ویکی‌پدیا بازمی‌گردد. چگونه می‌توان تضمین کرد دایره‌المعارفی که هر وب‌گردی می‌تواند در آن بنویسد، اطلاعات غلط و گمراه‌کننده به مخاطب ندهد؟
– برای این مسئله سازوکاری اندیشیده شده که کار می‌کند. در هر نسخه از ویکی‌پدیا صفحه‌ای به نام صفحه تغییرات وجود دارد که تمامی ویرایش‌های انجام‌شده در همه مقالات بلافاصله در آن قابل رؤیت و شناسایی است. کاربران داوطلب و علاقه‌مند به توسعه ویکی‌پدیا که تجربه نشان داده تعدادشان همیشه بیشتر از بازدیدکنندگان خرابکار است آن صفحه را ۲۴ ساعته زیر نظر دارند. این داوطلبان که به مقررات ویکی‌پدیا هم آشنایی دارند یک‌یک ویرایش‌ها را بازبینی می‌کنند. اگر ویرایش انجام‌شده توسط شما یا هر کاربر تازه‌وارد و یا ناشناس دیگر ویرایش مفیدی باشد باقی می‌ماند در غیر این‌صورت، داوطلبان با یک کلیک مقاله را به نسخه قبلی بازمی‌گردانند و ویرایش شما خنثی می‌شود. مفید بودن ویرایش هم به این معنی است که مطلبی اضافه کرده باشید که منبع معتبر و قابل اثباتی برای آن ارائه داده باشید، یا ترجمه‌ای از نسخه انگلیسی و دیگر نسخه‌ها وارد ویکی‌پدیای فارسی کرده‌باشید که اصل آن اثبات‌پذیر و دارای منبع باشد، و ویرایش‌هایی از این دست. اگر هم کاربری بخواهد به طور فله‌ای در نوشتارها خرابکاری کند من و دیگر مدیران ویکی‌پدیا این اختیار را در دست داریم که دسترسی آنها را به سایت ببندیم.
دایرهالمعارف باید بی‌طرف باشد و اطلاعات را بدون جهت‌گیری و قضاوت در اختیار مخاطبان و جست‌وجوگران قرار دهد. گمان می‌کنید ویکی‌پدیای فارسی حاوی این ویژگی هست؟ مثلا درباره رخدادهای سیاسی یا شخصیت‌های سیاسی معاصر وطنی آیا دچار موضع‌گیری نمی‌شود؟
– هر مقاله ویکی‌پدیا از چند خط اولیه که توسط یک کاربر وارد می‌شود آغاز می‌شود و به مرور پرمایه‌تر می‌شود. در مسیر تکمیل هر مقاله ممکن است جهت‌گیری‌هایی در آن دیده شود اما منزل آخر هر مقاله آن است که تمامی اطلاعات موجود در آن وارد شود و به طور منطقی دسته‌بندی شود و طوری صیقل بخورد که یک نظر و جهت سیاسی و غیره در آن غلبه نداشته باشد. به این خاطر اگر به مقاله‌های تکمیل‌تر سر بزنید می‌بینید که گذر موافقان و مخالفان به آن افتاده و نظر هر دو گروه با درج منابع، در آن بازتاب داده شده و قضاوت نهایی به عهده خواننده گذاشته شده‌است. فکر می‌کنم ویکی‌پدیای فارسی از این نظر تا الان چندان بد عمل نکرده. شهریورماه گذشته در تهران نشستی در پژوهشکده فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد با عنوان «نشست تصویرپردازی دانشنامه آزاد اینترنتی ویکی‌پدیا از جهان اسلام» که در آن بیشتر مقالات مربوط به اسلام که در ویکی‌پدیای فارسی هستند هم بررسی شدند و برگزارکننده این نشست در مصاحبه با رسانه‌ها نتیجه‌گیری‌ای که اعلام کرد این بود که: «ویکی‌پدیا نگاه جانب‌دارانه به جهان اسلام ندارد». در زمان اوج‌گیری اعتراضات سال ۸۸ در ایران هم جیمی ویلز که به گفته خود حدس می‌زد محتوای مقالات مربوط به جنبش سبز در ویکی‌پدیای فارسی مورد هجوم جناح‌های مختلف واقع شده‌باشد، داد آن مقالات را از فارسی برایش به انگلیسی ترجمه کردند و با تعجب در رسانه‌ها اعلام کرد که این مقالات محتوایی بسیار بی‌طرف دارند و در آنها تنها اطلاع‌رسانی شده‌است. از آن زمان هم او در سخنرانی‌های خود همیشه این ترجمه‌ها را همراه دارد و به عنوان نمونه خوبی از بی‌طرفی ویکی‌پدیا مطرح می‌کند. البته جمهوری اسلامی ایران هم‌اکنون حدود هزار مقاله ویکی‌پدیای فارسی را فیلتر کرده که آن البته داستان جدایی است.
خیلی از مقالات در ویکی‌پدیا فارسی حاصل ترجمه از زبان‌های دیگر است، به‌ویژه انگلیسی. مسئله این میان معادل‌سازی فارسی برای اصطلاحاتی‌ست که هنوز فرهنگستان زبان فارسی برای آن معادلی در نظر نگرفته یا اگر هم چنین کرده، آن واژگان در زبان فارسی جانیفتاده. مثال birdwatching که در ویکی‌پدیای فارسی «پرنده‌نگری» آمده. ویکی‌پدیای فارسی تا چه حد به روی این واژه‌سازی‌ها باز است و تا چه حد توانسته واژگان جدید را وارد زبان فارسی کند و آنها را ترویج دهد؟
– نفس ویکی‌پدیا درج و دسته‌بندی منطقی تمام اطلاعات موجود در جهان است. ما هم چون قرار است در ویکی‌پدیای فارسی در مورد همه چیز بنویسیم با این مسئله مواجه شده‌ایم که در بسیاری از حوزه‌ها هنوز اصطلاحات و واژگان کافی در فارسی وجود ندارد چون پیش از این در آن باره به فارسی کم نوشته شده‌است یا زبان علمی فارسی در آن حوزه‌ها کمتر فعال بوده. به این خاطر با اجماعی که بین کاربران ویکی‌پدیا صورت گرفته چاره‌هایی برای این مسئله اندیشیده‌ایم. اول این‌که اولویت با اصطلاحات رایج‌تر است و در مرحله دوم و در نبود اصطلاح رایج، برابرنهاده‌های فرهنگستان زبان فارسی ارجحیت دارد. پس از آن فرهنگ‌های لغت و کتاب‌های ترجمه‌شده و دست آخر در نبود هیچ معادلی، خود کاربران مترجم در ویکی‌پدیا برابرسازی می‌کنند و در این مورد در صفحه بحث مقاله تبادل نظر انجام می‌شود تا بر روی یک معادل اجماع پیش بیاید. برای نمونه همان birdwatching را که مثال زدید و فعالیت مربوط به مشاهده و بررسی پرنده‌ها در محیط طبیعی خودشان است، من در سال ۲۰۰۴ خواستم مقاله فارسی آن را بسازم و هرچه گشتم در هیچ منبعی معادلی برای آن در فارسی نیافتم. خودم برای آن معادل «پرنده‌نگری» را ساختم و در تیتر مقاله ویکی‌پدیای فارسی قرار دادم. چند وقت بعد دیدم که گروه رسمی این فعالیت در ایران تشکیل شده و همین معادل پیشنهادی من را در نام و لوگوی خود قرار داده و سایتی هم با همین نام ترتیب داده و بعداً دیدم که این برابر جا افتاده و در دیگر جاها هم به‌کار می‌رود. به همین صورت برای Legendarium برابر رشته‌افسانه را ساختم که بعداً دیدم در رسانه‌ها به‌کار رفته و مثال‌های زیاد دیگر. در زمینه نام جانوران و از جمله اصطلاحات مربوط به دسته‌بندی دایناسورها و جانوران پیش از تاریخ به‌خصوص در فارسی کمبود شدیدی داریم که هم‌اینک من و یک کاربر فعال دیگر سرگرم معادل‌سازی‌های لازم برای این بخش شده‌ایم.
برخی واژگان خارجی هم معادل‌های متعددی در زبان فارسی دارد. آیا ویکی‌پدیای فارسی سیاستی برای یکسان‌سازی آنها دارد؟
– بله. ما با بررسی منابع و فرهنگ‌های مختلف اطلاعات مربوط به آن معادل را کنار هم می‌چینیم و تعداد نتایج مربوط به هر معادل در جستجوی گوگلی را هم با هم مقایسه می‌کنیم و گاه حتی با رای‌گیری بین کاربران سرانجام به نتیجه‌ای می‌رسیم. هر کدام از این فعالیت‌ها در ویکی‌پدیا سازوکارهای مخصوص خود را پیدا کرده که به خاطر فعالیت چندین و چند ساله کاربران در کنار هم شکل گرفته‌اند.
و در نهایت، ویکی‌پدیا فارسی چقدر از نرم‌افزارها و برنامه‌های فنی جدید برای نوشتن مقالات بهره می‌برد؟ آیا گمان می‌کنید از این نظر به‌روز هستید؟
– الان کاربران ایرانی بسیار توانایی در زمینه نرم‌افزار و برنامه‌نویسی به ویکی‌پدیای فارسی پیوسته‌اند که بیشتر نیازهای فنی را رفع می‌کنند از جمله امیر سرآبادانی که از نیروهای جوان ویکی‌پدیای فارسی است و در زمینه بهبود زیرساخت‌های فنی ویکی‌پدیای فارسی و بسترسازی برای مقالات به‌واقع کارهای اساسی و حیاتی انجام داده‌اند. می‌شود گفت که در بیشتر زمینه‌های فنی دست‌کمی از نسخه‌های بزرگ‌تر مثل انگلیسی و آلمانی نداریم. در زمینه بهبود فونت ویکی‌پدیای فارسی و سازگار کردن آن با همه محیط‌ها هنوز مشکلاتی داریم که همکاری کارشناسان بیشتری را می‌طلبد.
- درباره نویسنده:
- تازه‌ترین‌ها:
In touch with the Iranian cultural diaspora.
Shahrgon is an online magazine for Canada’s Iranian cultural diaspora and Persian-speaking languages.
Shahrgon started working in Vancouver, Canada, in 1992 with the publication “Namai Iran” and then in the evolution of “Ayandeh” and “Shahrvand-E Vancouver,” it transformed into Shahrgon.
Shahrgon; The magazine of the Iranian cultural diaspora;
شهرگان مجله‌ی دیاسپورای ایران فرهنگی در ونکوور کانادا از سال ۱۹۹۲ با نشریه‌‌ی «نمای ایران» آغاز به‌کار کرده و سپس در فرگشتی از «آینده» و «شهروند ونکوور» به شهرگان فراروئید
A great article!!!
After traslating it to arabic –> nice article . . . .good job !