آمریکا بر سر دو راهی جنگ و صلح در سوریه
تا روز شنبه ۱۷ سپتامبر هر چند توافق آتش بس بین روسیه و آمریکا در خصوص بحران سوریه هم چنان پا بر جا است اما فعل و انفعالات موجود در عرصه سیاسی و میدانی جنگ، نشانه های خوبی را از خود نشان نمی دهد. اعتراض رسمی روسیه نسبت به حدود ۵۰ مورد نقض آتش بس از سوی مخالفان مورد حمایت واشینگتن و درخواست مسکو برای تشکیل جلسه شورای امنیت سازمان ملل متحد در این خصوص، با توجه به اصرار طرف آمریکایی جهت عدم ارائه متن توافق دوجانبه به متحدین خود هر چند که بعدا با توافق هیات های نمایندگی دو کشور این ارجاع به شورای امنیت پس گرفته شد، اما تردیدهایی را نسبت به روند جاری موجب شده است. چنانچه “ویتالی چورکین” نماینده روسیه در سازمان ملل متحد ضمن ابراز ناخرسندی از پنهان کاری واشینگتن تصریح کرد که دو طرف توافق کرده اند که مکانیزم ارائه توافق را در روز ۲۱ سپتامبر در حاشیه مجمع عمومی به بحث بگذارند. اعتراض کشورهای غربی عضو ائتلاف به رهبری آمریکا (از جمله فرانسه) جهت عدم ارائه کامل این توافق توسط دولت آمریکا به آنان، در حالی تشدید یافته است که روسیه رسما اعلان کرده است که از همان ابتدا متن و جزئیات توافق را به اطلاع دولت های سوریه و ایران رسانده است. مقامات ارشد مسکو و هیات نمایندگی این کشور در سازمان ملل متحد نیز از طرف آمریکایی خواسته است که در این جهت به متحدین خود اطلاع رسانی کند. عدم تمایل آمریکا برای ارائه متن این توافق به کشورهای هم پیمان و حداقل اعضای دائمی شورای امنیت و متحدین غربی خود، به بهانه امکان به خطر افتادن امنیت مستشاران آمریکایی و متحدین سوری خویش تاکنون قانع کننده نبوده است. هم چنین گزارشاتی که از اختلاف نظر شدید بین وزارت امور خارجه آمریکا با پنتاگون در مورد این توافق به گوش می رسد و گفته می شود در جلسه شورای امنیت ملی این کشور با حضور وزرای مربوطه و “باراک اوباما” بین “جان کری” و “اشتون کارتر” همتای وی در وزارت دفاع بر سر مفاد این آتش بس تنش جدی بروز کرده است، نشان می دهد که اجماع و اراده لازم در دولت اوباما در این خصوص وجود ندارد.
محافل مرتبط با وزارت دفاع آمریکا (پنتاگون)، متحدین منطقه یی آمریکا و گروه های شورشی سوری از همان ابتدا در مورد این توافق آتش بس، موضع بدبینانه یی را دنبال کرده و معتقدند که جان کری در مقابل خواست روسیه و “سرگی لاوروف” عقب نشینی کرده و به طور کلی این توافق در جهت خواست مسکو و دمشق نوشته شده است. از طرف دیگر روس ها که به شدت نسبت به این توافق دوجانبه موضع حمایت گرایانه دارند معتقدند که برای اجرای درست مفاد آن باید شفاف سازی صورت گرفته و جزئیات آن به سمع نظر تمامی بازیگران دخیل در بحران سوریه رسانده شود. همین انکار واشینگتن و خواست روسیه به خوبی نشان می دهد که توافق آتش بس حداقل از جانب مسکو و متحدین آن جدی گرفته می شود و متقابلا آنان نیز انتظار دارند که طرف مقابل نسبت به آن جدیت به خرج دهد. دو بار تمدید ۴۸ ساعته آتش بسی که از غروب ۱۲ سپتامبر مصادف با عید قربان به جریان افتاد و اکنون نیز به مدت ۷۲ ساعت دیگر تمدید شده است به طورکلی حاکی از موفقیت نسبی آن بوده است که طبق مفاد پنج گانه توافق از روز هفتم می بایست نیروهای مشترک روسیه و آمریکا به تبادل اطلاعات و سازماندهی حملات مشترک به دو گروه تروریستی “داعش” و جبهه النصره که هم اکنون با نام تازه “فتح الشام” فعالیت می کند، مبادرت کنند. از آنجا که به دلیل عدم تامین امنیت جاده “کاستلو” که راه تدارکاتی مورد نظر برای ارسال کمک های انسانی به داخل شهر حلب مشخص شده و عدم پذیرش خواست دولت دمشق مبنی بر اینکه محموله های کمک رسانی باید زیر نظارت آنان یا حداقل از جانب سازمان ملل متحد به مناطق تحت محاصره ارسال شود، هم اینک تمرکز طرف آمریکایی بر عدم پایبندی دولت اسد در مورد این بند از توافق می باشد.
در حالی که مجادله لفظی بین مقامات آمریکایی و روسی در مورد نقض و یا عدم پایبندی به مفاد آتش بس جریان داشته و هر یک دیگری را متهم می کند، شامگاه شنبه ۱۷ سپتامبر با حمله جنگنده های ائتلاف به رهبری آمریکا به پایگاه نیروهای ارتش سوریه در اطراف فرودگاه “دیر الزور” منجر به کشته شدن حداقل ۶۲ سرباز و زخمی شده ۱۰۰ نظامی دیگر گردید. این برای اولین بار است که نیروهای هوایی به رهبری آمریکا مستقیما مواضع ارتش سوریه را هدف قرار می دهند و به خصوص در این شرایط حساس نشانه های خوبی را بروز نمی دهد. هر چند که طرف آمریکایی در پاسخ به اعتراض شدید روسیه و دولت دمشق این حمله را یک اشتباه و اقدامی غیرعامدانه دانسته و می گوید که اطلاعی از حضور نیروهای ارتش سوریه در منطقه مورد حمله نداشته است ولی این توجیه تردیدهای زیادی به همراه خواهد داشت. گفته می شود که حمله توسط چهار جنگنده اف – ۱۶ و ای – ۱۰ از اسکادران های هوایی ائتلاف صورت گرفته است هر چند که هنوز مشخص نیست که متعلق به کدام کشور عضو ائتلاف بوده اند. پنتاگون در یک اطلاعیه رسمی ضمن اظهار تاسف از این حمله از قول یکی از مقامات ارشد نظامی که ضمن اشاره به “درس گرفتن” از این حادثه تصریح کرده است “از طریق روسیه، تاسف خود را به خاطر کشته‌شدن غیرعمدی نیروهای [ارتش] سوریه، ابراز کرده‌است”. اما مقامات روسی ضمن هشدار نسبت به پیامدهای این چنین تحرکاتی جهت شکست توافق آتش بس از قول ویتالی چورکین در خصوص تاثیر این حمله بر شکست روند آتش بس در جواب خبرنگاران با لحنی دیپلماتیک می گوید “این پرسشی اساسی است”. از طرف دیگر وزارت دفاع روسیه در یک موضع گیری تکنیکی تاکید می کند که “حتی اگر مشخص شود نیروهای آمریکایی غیرعامدانه و از روی اشتباه چنین حملاتی را ترتیب داده‌اند، این موضوع گواهی بر لجاجت واشنگتن در امتناع از همکاری و هماهنگی با مسکو در خصوص تبادل اطلاعات در سوریه است”. هم زمان گزارشات حاکی از این بوده است که بعد از این حمله جنگنده های روسیه و سوریه به صورت گسترده به پرواز در آمده اند که این می تواند یک هشدار جنگی به طرف مقابل تلقی شود که پیامدهای پیش بینی نشده یی را به دنبال داشته باشد.
به اذعان تمام گزارشات منتشر شده هر چند گفته می شود از زمان شروع آتش بس درگیری های پراکنده بین دو طرف انجام شده اما تعهد نسبی به مفاد آتش بس به میزان بسیار زیادی موجب فروکش کردن درگیری ها شده است. این وضعیت در روند بحران سوریه که هر روز بیشتر به سمت فاجعه نزدیک می شود می تواند یک موفقیت نسبی تلقی شود که نقض آن به هر بهانه یی از سوی طرفین درگیر قابل توجیه نخواهد بود. از آنجا که حل و فصل بحران سوریه به جهت پیچیدگی شرایط و اهداف متناقض و متفاوت نیروهای موجود در آن به راحتی قابل حصول نخواهد بود، هر دو طرف باید نهایت خویشتنداری را در چارچوب توافقات انجام شده از خود نشان دهند. مورد حمله جنگنده های ائتلاف حتی در صورتی که اثبات شود که عامدانه نبوده است یک هشدار جدی به هر دو طرف ماجرا می باشد که نقض تعهدات را به بهانه اخلال در پیاده سازی طرح به اصل توافق موجود گره نزنند. در این میان یک وضعیت جدید حقوقی ایجاد شده است که به دلیل پذیرش رسمی مسئولیت خود در این حمله توسط دولت آمریکا و استرالیا، هم اینک دولت دمشق بر طبق موازین حقوق بین الملل و قواعد تعهدات جبرانی دولت ها در اقدامات خصمانه می توانند با رجوع به شورای امنیت و نهادهای کیفری بین المللی علیه آمریکا به عنوان قیم ائتلاف موجود و استرالیا به عنوان یکی از عوامل اقدام، اقامه دعوی کرده و خواهان عذرخواهی رسمی و اصل حقوقی “جبران خسارات” شوند. از طرف دیگر خانواده سربازان کشته و زخمی شده سوریه نیز با استناد به همین اقرار و وضعیت حقوقی قادر می باشند در نهادهای بین المللی و حتی در دادگاه های آمریکایی یا استرالیایی که مشارکت خود در حمله را پذیرفته اند به عنوان شخص حقیقی و خسارت دیده پرونده کیفری یا حقوقی باز کنند.
در طول یک هفته بعد از توافق آتش بس و حداقل تا به امروز تعهد روسیه و ارتش سوریه جدی بوده است و اکنون وظیفه واشینگتن می باشد که به تعهدات خود پایبند باقی مانده و متاثر از اهداف ژئوپلتیک، رویکرد اخلاگرایانه حامیان منطقه یی و گروه های تندرو مسلح سوری مورد حمایت خود بازی را به هم نزند. از طرف دیگر دولت اوباما طبق قوانین بین المللی و منطق توافقات بین دولی وظیفه دارد تا به خلاف اختلاف نظرهای احتمالی بین وزارتخانه ها و نهادهای مرتبط با بحران سوریه در ساختار ملی خود یک هماهنگی و اجماع ایجاد کرده و از سیاست های دوگانه و بعضا متضاد دوری کند. از آنجا که در حمله به مواضع ارتش سوریه یک پایگاه ثابت این نیروها مورد حمله جنگنده های ائتلاف قرار گرفته است و با توجه به اشراف اطلاعاتی و تکنولوژی پیشرفته شناسایی تعبیه شده در این جنگنده ها امکان اشتباه به شدت پائین خواهد بود. چنین اشتباهاتی معمولا در جریان جبهه های سیال و در حال تغییر به خصوص در زمان پیشروی یا عقب نشینی به لحاظ در هم تنیدگی نیروهای متخاصم یک امر تا حدود زیادی قابل توجیه می باشد ولی در این مورد که پایگاه ثابت ارتش سوریه در اطراف فرودگاه دیرالزور مورد حمله قرار گرفته است تا حدودی سهوی بودن آن را به زیر سوال می برد. بعد از این حمله به گزارش خبرگزاری های بین المللی و اذعان طرف روسی نیروهای داعش موفق شده اند از این فرصت استفاده کرده و دست به پیشروی و تصرف بلندی های مشرف بر فرودگاه دیرالزور بزنند. از آنجا که در جبهه دیرالزور نسبت به جبهه حلب تنها دو نیروی ارتش سوریه و داعش در مقابل هم صف آرایی کرده اند به تبع تشخیص جبهه و مواضع گروه تروریستی داعش بسیار راحت خواهد بود. این حمله به مواضع ارتش سوریه حتی اگر غیرعامدانه و سهوی هم بوده باشد نشان می دهد که سیستم اطلاعاتی ائتلاف به رهبری آمریکا برای تشخیص مواضع تروریست ها در سوریه بسیار ناکارآمد و متکی بر حدس و گمان می باشد. اعتراف واشینگتن به این اشتباه ضمن اینکه این واقعیت (اشتباه احتمالی در پردازش اطلاعات) را اثبات کرده است، لزوم بازنگری در زمینه جمع آوری اطلاعات و تصمیم برای اقدام حول آن را به یک امر اجتناب ناپذیر تبدیل می کند. به هر حال حادثه اخیر یک زنگ خطر جدی به تمام طرفین مخاصمه است که چنانچه صدای آن به گوش آنان نرسد آینده امیدوار کننده یی برای حل و فصل بحران سوریه قابل تصور نخواهد بود.
- درباره نویسنده:
- تازه‌ترین‌ها:
اردشیر زارعی قنواتی نویسنده و روزنامه‌نگار؛ روشنفکر و فعال سیاسی، تحلیل‌گر سرشناس ایرانی در حوزه‌ی مسایل سیاسی و بین‌الملل است. از او مقالات فراوانی در نشریات ایران از جمله شرق و اعتماد و سایتهای معتبر خارج از کشور منتشر شده‌است.
