خاطره نویسی (حدیث نفس) زنان ایرانی: اتوبیوگرافی

خاطره نویسی یکی از کهن ترین انواع ادبی است  که پایبند هیچ یک از انواع بیان ادبی نیست. نویسندۀ خاطره  از هر شیوه و ابزاری که در دسترس اوست برای روایت دیده­ها و شنیده­ها و بیان داستان زندگی و شرح روحیات و خلقیات و حالات درونی خویش سود می­جوید. از این رو به دشواری می توان شکلی از صور ادبی و نوشتاری را در بایگانی تاریخ یافت که خاطره نگاری در قالب آن نیامده باشد.(۱)

با دست آوردهای عمدۀ عصر روشنگری دو قرن اخیر، دوران شکوفایی خاطره نویسی در غرب آغاز می­شود و به نوبۀ خود بر شیوۀ خاطره نگاری در ایران نیز تاثیر می­گذارد و به تدریج آن را به یک نوع مشخص ادبی تبدیل می­کند.(۲)

 در ایران، در دورۀ ناصری، نوشتن خاطرات رواج گرفت. نویسندگان خاطرات، جملگی درباریان و شاهزادگان و رجال آن دوره بودند. تنها زنی که خاطراتش را در این دوره نوشت، تاج السطنه دختر ناصرالدین شاه بود که سالها بعد منتشر شد. در آن زمان جز اشراف و روحانیون، سایر طبقات سواد خواندن و نوشتن نداشتند.

 پس از دوران مشروطه به تدریج برخی زنان ایرانی که در خانواده­های «اهل علم و ادب» نوشتن و خواندن فرا گرفتند و چندی بعد که دختران در دبستان­های تازه تاسیس شده خواندن و نوشتن آموختند، به نوشتن خاطرات روی آوردند، ولی انتشار آنها با موانع و محدودیت­های اجتماعی و فرهنگی رو در رو بود. «هیچ زن سنتی محجوبه ای جزئیات زندگی خصوصی خود را داوطلبانه به چاپ نرسانیده است. و البته این جای تعجب نیست. حجاب به مفهوم سنتی­اش با حدیث نفس نویسی یا بهتر بگویم چاپ و پخش «محرمیات» تباین دارد. حدیث نفس نویسی، زن را از پرده­ی استتار به در می­آورد، در معرض تماشا می­گذارد، و خواننده را از ورای دیوار و حجاب به اندرون رهنمون می شود. یعنی مرزهای سنتی را درمی نوردد و فاصلۀ میان محرم و نامحرم را از میان برمی دارد. بی سبب نیست که اغلب قریب به اتفاق زنان محجوبه ترجیح داده اند که اگر هم متنی از آن ها به چاپ می­رسد خود را در آن پنهان کنند… زنان ادیب ما هم اشتیاق چندانی نداشته اند که شرح زندگی خود را بنویسند، یا حتی دربارۀ زندگی خصوصی خود به تفصیل صحبت کنند.(۳)

 در ایران نخستین نشانه­های حدیث نفس نویسی زنان اواسط قرن بیستم، زمانی است که شاهدخت شمس پهلوی خاطراتش را به صورت سلسله مقالات مفصلی در مجلۀ  اطلاعات ماهیانه به چاپ رساند. جالب آن که «خاطرات والاحضرت شمس پهلوی» یکسره دربارۀ رضا شاه پهلوی در آخرین روزهای زندگی در تبعید است.

هشت سال بعد، ملکه اعتضادی، بنیان گزار مجلۀ بانوان ایران و فعال سیاسی، «اعترافات من» را به چاپ رساند. بلافاصله پس از او، بانو مهوش رقصنده و خوانندۀ معروف زندگی سخت و نا متعارف خود را به رشته تحریر در آورد. گرچه خاطرات تاج السلطنه ا زهر سه­ی این آثار قدیمی تراست ولی چاپ آن به سال ۱۹۸۲، یعنی سه دهه بعد از نگارش آن صورت گرفت.» (۴)

 از ششصد خاطره نویسی، صد جلد را زنان نوشته اند . قبل از انقلاب سه در صد به زنان تعلق داشت.

فهرست برخی از خاطراتی که زنان ایرانی نوشته و تاکنون منتشر شده پیش روی شماست. این فهرست کامل نیست، زیرا دسترسی به همۀ آنها دشوار است. امید است که در آینده و به تدریج با همکاری علاقمندان در داخل و خارج کشور فهرست کاملی از این آثار تدوین شود.

 ۱ـ خاطرات تاج السطنه ( قدیمی ترین خاطره نویس ) اما  در سال ۱۹۸۲ چاپ شد . تهران

 ۲ـ زهرا میرخانی : سفرنامۀ گوهر مقصود ،( خاطرات دورۀ استبداد صغیر) ، تهران  ۱۳۸۱

 ۳ـ ملکه اعتضادی ( بنیان گزار مجلۀ «  بانوی ایران »  و فعال سیاسی ): « اعترافات من »، تهران، ناشر؟  ۱۳۳۵

 ۴ـ مهوش :« رازکامیابی جنسی»  ، تهران ، ناشر ؟، ۱۳۳۶

 ۵ـ اشرف پهلوی: «چهره های در آینه»،  ناشر؟، بی تاریخ،  آمریکا

 ۶ـ ستارۀ فرمانفرماییان : دختری از ایران زمین ، تهران ۱۳۸۳

 ۷ـ شمس پهلوی : خاطراتش را به صورت سلسله مقالاتی در مجلۀ اطلاعات ماهیانه به چاپ رسانید.

 ۸ـ فروغ شهاب :« شمارش معکوس ـ داستان کودکی من» ، لوس آنجلس ، نشر کتاب ۱۹۸۴

 ۹ـ پروین نوبخت: « ساعت شش، دریاچۀ مریوان » تهران ، سپهر، ۱۳۶۰

 ۱۰ـ سیمین بهبهانی: «آن مرد، مرد همراهم». تهران ، انتشارات زوار ۱۳۶۹

 ۱۱ـ سیمین دانشور: «غروب جلال»، تهران، انتشارات رواق ۱۳۶۰

 ۱۲ـ فروغ فرخزاد: سفرنامۀ ایتالیا، نشریات داخل کشور .

 ۱۳ـ گلی ترقی :«خاطرات پراکنده » تهران ، انتنشارت باغ آینه ۱۳۷۱

 ۱۴ـ راضیه ابراهیم زاده: خاطرات یک زن توده ای، نشر مهر، ۱۳۷۳

 ۱۵ـ مهشید امیر شاهی :« در حضر» لوس آنجلس، شرکت کتاب  ۱۹۸۴

 ۱۶ـ مهشید امیر شاهی : « در سفر»  لوس آنجلس ، شرکت کتاب ۱۳۷۴

 ۱۷ـ هما سرشار : « در کوچه  پس کوچه های غربت» ، لوس آنجلس ، شرکت کتاب ، ۱۹۹۳

 ۱۸ـ مرضیۀ احمدی اسکویی :« خاطراتی از یک رفیق» سازمان چریکهای فدایی حلق، تهران ،۱۳۵۴

 ۱۹ـ اشرف دهقانی : « حماسه مقاومت » سازمان چریکهای فدایی خلق ،۱۳۵۷

 ۲۰ـ ثریا پهلوی( اسفندیاری ) : « قصر تنهایی » ، لندن ، مرکز نشر کتاب ، ۱۳۷۰

 ۲۱ـ مریم فیروز : چهره های درخشان ، تهران ۱۳۵۸

 ۲۲ـ مریم  فیروز( فرمانفرماییان ) : خاطرات مریم فیروز، تهران ، دیدگاه ۱۳۷۳

 ۲۳ـ مهرانگیز کار: گردنبند مقدس ، باران ، سوئد، ۲۰۰۲

 ۲۴ـ شهرنوش پارسی پور: خاطرات زندان، نشر باران ، سوئد ۱۹۹۶

 ۲۵ـ فریبا ثابت: یادهای زندان ، پاریس ، ۱۳۸۳

 ۲۶ـ طاهرۀ باقرزاده: قدرت و دیگر هیچ ، ۱۳۷۲

 ۲۷ـ مریم نوری: در جستجوی رهایی: سوئد، ۱۳۸۴

 ۲۸ـ نوشابۀ امیری: از عشق و امید، پاریس ۱۳۸۰

 ۲۹ـ آزادۀ ایرانی : فریب خوردگان قرآن، پاریس ۱۳۷۹

 ۳۰ـ نسرین پرواز: زیر بوتۀ لاله عباسی، انتشارات نسیم، استکهلم،۲۰۰۲

 ۳۱ـ هنگامۀ حاج حسین : چشم در چشم هیولا

 ۳۲ـ فاطمۀ پاکروان: خاطرات، تهران ۱۳۷۸

 ۳۳ـ ویدا حاجبی: داد و بیداد ، پاریس ،  ۱۳۸۳

 ۳۴ـ منیره برادران : حقیقت ساده. تشکل زنان ایرانی در هانوور( آلمان) ۱۳۷۱

 ۳۵ـ کتایون آذرلی : مصلوب ، انتشارات فروغ ، آلمان، ۱۳۸۰

 ۳۶ـ سودابۀ اردوان: یاد نگاره­های زندان، سوئد، ۱۳۸۲

 ۳۷ـ شهرزاد: و دراینجا دختران نمی میرند، پاریس، ۱۳۷۵

 ۳۸ـ میترا یوسفی: زمره های زیر درختان ریزفون …

 ۳۹ـ ماه منیر فرزانه: سرود پایداری ….

 ۴۰ـ مریم نوری: درجست و جوی رهایی …

 ۴۱ـ فرح پهلوی: کهن دیارا، امریکا، ۱۳۸۳

 ۴۲ـ فریبا مرزبان : مروری بر: تاریخ زنده ،  جلد اول، لندن،۱۳۸۴

 ۴۳ـ مرضیه حدیدچی( دباغ): خاطرات زندان، تهران ۱۳۸۲

 ۴۴ـ لیلی گلستان: حکایت حال، ۱۳۷۴

 ۴۵ـ مهرماه فرمانفرماییان: زیر نگاه پدر، تهران ۱۳۸۳

 ۴۶ـ پروین غفاری: تاسیاهی، دردام شاه، تهران ۱۳۷۶

 ۴۷ـ شهین حنانه : پشت دریچه ها ( گفتگو با همسران هنرمندان) تهران ۱۳۷۱

 ۴۸ـ مهین محتاج : ساعت چهار آنروز، تهران ۱۳۷۸

 ۴۹ـ ایران درودی : در فاصلۀ دو نقطه ، تهران ، نشر نی، ۱۳۷۴

 ۵۰ـ اشرف پهلوی: تسلیم ناپذید، بی جا و بی ناشر، ۱۹۸۴

 ۵۱ـ شایستۀ سنجر: خاطرات یک همسر توده ای، زمانه، کالیفرنیا، ۱۹۹۳

 ۵۲ـ مریم نوری: درحستجوی رهایی، باران، سوئد، ۲۰۰۵

 ۵۳ـ توران میرهادی: مادر و خاطرات پنحاه سال زندگی در ایران، تهران

پانوشت‌ها:

۱ ـ  احمد اشرف: تاریخ، خاطره، افسانه . ایران نامه ، آمریکا،  سال چهاردهم، شمارۀ ۴، ۱۳۷۵

۲ـ  همانجا

 ۳ ـ  فرزانۀ میلانی: تو خود حجاب خودی: زن و حدیث نفس نویسی درایران. ایران نامه، آمریکا، شمارۀ ۴ـ ۱۳۷۵

۴ ـ  همانجا

منابع:

 ـ  احمد اشرف : کتابشناسی خاطرات ایرانی ، همانجا .

ـ  مسعود درخشان: فهرست چند کتاب خاطرات، مجلۀ  باران، ویژۀ خاطره نویسی؛ شمارۀ ۸ و ۹، سوئد، ۱۳۸۴

[مدرسه فمینیستی]

• درباره نویسنده:
• ‌‌تازه‌ترین‌ها:

شهرگان

In touch with the Iranian cultural diaspora.
Shahrgon is an online magazine for Canada’s Iranian cultural diaspora and Persian-speaking languages.
Shahrgon started working in Vancouver, Canada, in 1992 with the publication “Namai Iran” and then in the evolution of “Ayandeh” and “Shahrvand-E Vancouver,” it transformed into Shahrgon.

Shahrgon; The magazine of the Iranian cultural diaspora;

شهرگان مجله‌ی دیاسپورای ایران فرهنگی در ونکوور کانادا از سال ۱۹۹۲ با نشریه‌‌ی «نمای ایران» آغاز به‌کار کرده و سپس در فرگشتی از «آینده‌» و «شهروند ونکوور» به شهرگان فراروئید

• تنگلوشای هزار خیال: جستارهایی در ادب و فرهنگ منتشر شد
• روزهای سرگشتگی
• جلوی خانه ما یکی مرده بود؛ داستان‌هایی از زمانه درد و دربدری