نگاهی به کتاب پژوهشی کلمات نه شمشیرها نوشتهٔ دکتر فرزانه میلانی
در طول چند سال گذشته انتشار آثار پژوهشی به زبان‌های غیرفارسی و به‌خصوص انگلیسی در حوزهٔ ادبیات زنان رشد نسبتاً زیادی داشته است که دلیل آن‌هم رشد و فراوانی نویسنده‌های زنان در داخل و خارج از ایران و انتشار و ترجمهٔ آثار است. بااینکه اکثر این آثار پژوهشی از کیفیت و ارزش بالایی برخوردار هستند، بسیاری از آنا ن به زبان فارسی برگردانده نشده‌اند و حتی به دلیل مشکلات سانسور و ممیزی‌های داخل ایران به‌خوبی معرفی نشده‌اند. از مهم‌ترین این آثار می‌توان به پژوهش‌های منتشرشده در حوزهٔ ادبیات زنان و ادبیات فمینیستی اشاره کرد که توسط استادانی چون دکتر فرزانه میلانی و دکتر کامران تلطف به رشتهٔ تحریر درآمده‌اند.
نگاهی به کیفیت این آثار نشان می‌دهد که عموم این آثار پژوهشی قادرند تا شمای کلی و دقیقی را از وضعیت و تغییرات در ادبیات مدرن ایران و به‌خصوص ادبیات زنان در ایران نشان دهند، چراکه بررسی و کنکاش ادبیات زنان در ایران عموماً با مشکلات زیادی همراه است و نمی‌تواند جدای از فضای سانسور و سخت‌گیری‌های چاپ به‌نقد و تحلیل همه‌جانبهٔ آثار بپردازد. اما از سوی دیگر آنچه لزوم خوانش این آثار را بیشتر می‌کند، شکل‌دهی تئوریکی و نظریه‌های مختلف در خصوص ادبیات مدرن فارسی است که می‌تواند به‌عنوان پایه‌های مستحکمی برای نقد و تحلیل آثار مختلف به‌خصوص ادبیات فارسی به کار گرفته شود.
در میان کتاب‌های منتشرشده در حوزهٔ ادبیات زنان نقد و نظریه شاید بتوان دو اثر دکتر فرزانه میلانی را از تأثیرگذارترین آثار دانست.
فرزانه میلانی نویسنده و پژوهشگر ایرانی-آمریکایی و استاد ادبیات فارسی و مطالعات زنان در دانشگاه ویرجینیا است. خانم میلانی ریاست بخش زبان‌ها و فرهنگ‌های خاورمیانه و آسیای جنوبی این دانشگاه را نیز به عهده دارد. وی شاعر و مترجم برجسته‌ای است که موفق به کسب جوایز متعدد و بورس تحصیلی از موسسه کارنگی و صندوق ملی مطالعات انسانی شده است.
دکتر فرزانه میلانی در تهران زاده شده است و هرچند که پیش از انقلاب ایران به آمریکا آمده است، اما دوران شکوفایی و درخشش شخصیت آکادمیک و انسانی وی در آمریکا شکل گرفته است.
دکتر فرزانه میلانی تابه‌حال بیش از یک‌صد مقاله پژوهشی به زبان‌های فارسی و انگلیسی نگاشته است. علاوه بر آن، سردبیر میهمان در ۲ شماره از مجله نامه دیگر، ایران نامه و مطالعات ایران بوده است که از سوی جامعه بین‌المللی برای مطالعات ایرانی انتشار می‌یافت.
وی همچنین بین سال‌های ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۶ مدیر انجمن مطالعات زنان خاورمیانه در آمریکا بوده و بیش از ۱۵۰ بار در آمریکا و در سراسر جهان به ایراد سخنرانی پرداخته است.
در سال ۱۹۹۲ میلادی کتاب دکتر فرزانه میلانی توسط انتشارات دانشگاه سیراکیوز منتشر شد. این کتاب که در حال حاضر برای شانزدهمین بار زیر چاپ رفته است، پدیداری صدای زنان نویسنده ایرانی است.
در کنار تاًلیف کتاب و سرودن شعر، دکتر میلانی به ترجمه سروده‌های برخی از شعرای مشهور معاصر مانند سیمین بهبهانی نیز اقدام کرده است. دکتر میلانی به همراه کاوه صفا گزیده‌ای از سروده‌های خانم بهبهانی را بنام «فنجانی از آفتاب» به انگلیسی برگرداند و به همین سبب به دریافت جایزه اویس روت ۱ نائل آمد.
انتشار موفق کتاب حجاب و کلام که به بررسی وضعیت نویسندگان و شاعران در سال‌های مختلف پیش از انقلاب در ایران و بعدازآن پرداخته است را می‌توان از دستاوردهای ارزندهٔ این پژوهشگر ایرانی دانست. آن چیزی که این کتاب را خواندنی‌تر می‌کند، نگاه دقیق و موشکافانهٔ دکتر میلانی به نوشتار زنان و رابطهٔ میان حجاب و نوشتن و تن زنانه است، دیدگاهی که به‌ندرت در میان منتقدان موردتوجه قرارگرفته است، زاویهٔ نگاه دکتر میلانی در این کتاب منطبق بر اصول و باورهای شکل‌گرفته شده در جامعهٔ ایرانی و حساسیت مردان به نوشتار زنانه است، بااینکه دکتر میلانی در این کتاب توانسته است زوایای جدیدی را در نقد و بررسی نوشتار زنان در ایران ارائه دهد، بسیاری از منتقدان از توجه و بررسی این کتاب واستفاده و به‌کارگیری آن در نقد آثار زنان در ایران محروم مانده‌اند.
آخرین کتاب دکتر میلانی بانام «قلم‌ها نه شمشیرها: زنان نویسنده ایرانی و جنبش آزادی» در مارس ۲۰۱۲ به چاپ رسید. این کتاب توانست جایزهٔ معروف لطیفه یارشاطر را به خود اختصاص دهد. مشابه کتاب قبلی دکتر میلانی در این کتاب به‌نقد و بررسی آثار زنان البته از زاویه‌ای متفاوت می‌پردازد. کتاب از دو بخش اصلی تشکیل‌شده است که همراه با مقدمه تلاش بر بررسی وضعیت شعر و نوشتار زنان و ارتباط آن با جنبش زنان دارد . دکتر میلانی در این کتاب جدای از بررسی دقیق ادبیات و خوانش متفاوت آثار نوشته‌شده توسط زنان، تمرکز خود را بر شکل‌گیری رابطهٔ میان جنبش زنان، کلمات و نوشتار زنان بنا می‌کند. دکتر میلانی در این رابطه می‌گوید: «در جوامع اسلامی و در تمام جوامع مردسالار یک جدایی بین دنیای زن و مرد وجود دارد. این جدایی به‌این‌ترتیب امکان‌پذیر شده که حق آزادی تحرک زن و به‌اصطلاح حق رفت‌وآمد آزادش، از او گرفته‌شده است؛ رفت‌وآمدی که برچسب‌های مختلف به آن نچسبانند، با آن مخالفت نکنند و برای زن خطر نداشته باشد و بتواند در حیطه اجتماع و در عرصه‌های عمومی عرض‌اندام بکند.»
مطابق نظر دکتر میلانی، سال‌هاست که بدن زنان سرکوب‌شده است، در بافت جامعهٔ ایران نه‌تنها تن زن بلکه عقاید و آرای او نیز محدودشده است، جداسازی فضای میان زن و مرد و بهره‌گیری از فضای خصوصی و عمومی زنانه و مردانه قدرت را به‌صورت نامتوازی تقسیم کرده است. تأکید دکتر میلانی در این کتاب بر استفادهٔ حکومت اسلامی از تن زنان و سرکوب آن است که حجاب به‌عنوان یک زندان سیار این تن را در اختیار خود گرفته است یعنی همان‌قدر که زنان مجبورند بالباس و حجاب اجباری در اجتماع حاضر شوند، اما درعین‌حال با همین حجاب نیز برای مطالبهٔ حق خود مبارزه می‌کنند. آن چیزی که در این کتاب بر آن تأکید شده است، سیاست جنسیتی و تأکید بر بدن زنان برای حفظ شرف و آبروی ملی است. اما در فصل‌های بعدی دکتر میلانی بیان می‌کند که چه طور کلمات توانسته‌اند زنان را از فضای داخل و بومی به فضای خارج و بافت سیاسی برانند و به ابزاری برای مبارزه تبدیل شوند.
در این کتاب دکتر میلانی در تلاش است تا تصویر متفاوتی را از زنان ایرانی نشان دهد. بابیان کردن نمونه‌هایی از حرکات سیاسی مدرن و درنتیجه تبدیل زن ایرانی به یک زن تسلیم شونده و فرمان‌بردار در رسانه‌های غرب، دکتر میلانی بر این باور است که اهمیت مبارزات زنان آن‌چنان‌که بایدوشاید پررنگ نشده است. زن ایرانی و به‌طورکلی زنان خاورمیانه در دید اکثر غربی‌ها زنی است که در هاله‌ای از حجاب و سرکوب پوشیده شده است.
برای اثبات حرکت زنان و نشان دادن تلاش زنان برای رهایی از زندان حجاب و تن، کتاب کلمات و نه شمشیرها به بررسی آثاری از زنان نویسنده و شاعر معاصر و کلاسیک در ادبیات فارسی می‌پردازد. دکتر میلانی با ادغام نقد ادبی، نقد فرهنگی و فمینیستی ماهیت نوشتاری ادبیات زنان در ایران را به‌خوبی تجزیه‌وتحلیل می‌کند و به‌این‌ترتیب قادر است تا شمای کلی از رابطهٔ میان مبارزات زنان و شکل‌گیری ادبیات فمینیستی در ایران نشان دهد.
بااینکه در کتاب قبلی دکتر میلانی کارهای بسیاری از نویسندگان ازجمله نویسندگان زن در دوران مشروطه و پس‌ازآن را موردبررسی قرار می‌دهد در این کتاب مشخصاً به بررسی آثار طاهره قره‌العین، فروغ فرخزاد، سیمین بهبهانی و شهرنوش پارسی پور می‌پردازد. تمرکز دکتر میلانی بر میان آوردن ادبیات زنان و نقش نوشتار برای فاصله گرفتن از کلیشه‌های شکل گرفته شده علیه زنان است. برای مثال در بخش مربوط به شهرنوش پارسی پور، دکتر میلانی با مقایسهٔ جاده در کتاب عطار و جاده در داستان زنان بدون مردان شهرنوش پارسی پور نشان می‌دهد که چگونه زنان از کلیشه‌های ادبی و سنتی که خانه‌نشینی را مختص زنان می‌داند فاصله گرفته‌اند. به‌این‌ترتیب با بازسازی این کلیشه‌ها زنان توانسته‌اند واقعیتی از حرکت اجتماعی را نشان دهند واقعیتی که با کلیشه‌های ذهنی ساخته‌شدهٔ آن‌ها در تضاد است. اما مطابق نظر دکتر میلانی ترجمهٔ این آثار نیز توانسته است ذهنیت زن شرقی را در دید غرب تغییر دهد و فضای درونی شدهٔ زنان را از طریق ماهیت ادبیات و نوشتار به تصویر بکشد.
آنچه محور تحلیل و بررسی در این کتاب را مشخص ساخته است تمرکز دکتر میلانی بر فضاهای شکل‌گرفته شدهٔ زن و مرد در ادبیات کلاسیک ایرانی و بازسازی آن در ادبیات مدرن زنان است.
بررسی کلی این کتاب نشان می‌دهد که در مقایسه با کتاب گذشتهٔ حجاب و کلام این کتاب نیز توانسته است محورهای تحلیلی و تئوریکی باارزشی را در حوزهٔ ادبیات زنان ارائه کند و می‌تواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آثار در حوزهٔ ادبیات زنان موردبررسی قرار گیرد. بدیهی است که ترجمه و معرفی این آثار به جامعهٔ ادبی ایران می‌تواند افق‌های نوینی را در شکل‌دهی به نظریه و پردازش تئوری‌های مختلف ادبی در ادبیات مدرن ایران بگشاید.
منابع:
http://www.radiozamaneh.com/44755
- درباره نویسنده:
- تازه‌ترین‌ها:
آزاده دواچی مترجم، شاعر و فعال حوزه زنان، دارای مدرک کار‌شناسی مترجمی زبان انگلیسی؛ فوق لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی، گرایش ادبیات تطبیقی ایران و فلسفه‌ی غرب است و هم‌اکنون مشغول به تحصیل در مقطع دکترای زبان و ادبیات انگلیسی در استرالیا با گرایش مطالعات فمینیسم پست کلنیال در حوزه‌ی ادبیات و نقد ادبی فمینیسم و حقوق زنان در ایران و کشورهای جهان سوم است.
از دواچی تاکنون یک مجموعه شعر به عنوان «پروانه‌ای در راه است» در سال ۸۶ منتشر شده است و دو کتاب دیگر وی در محاق توقیف گرفتار شده‌اند.
Azadeh Davachi,
Ph.D. Student
Faculty of arts, School of English Literatures & Philosophy
Post-colonial Feminism and Feminist Literary Criticism
University of Wollongong, Australia
