بعد از جهانی‌سازی، «گوگِلی سازی» از راه می‌رسد!
نگاهی به انقلابِ دیجیتال در فضایِ مجازی و قدرتِ فزایندهٔ شرکت‌های اینترنتی مثل گوگِل
«گوگِلی سازی[۱]» از راه می‌رسد!
رسانه های امروز و آینده چه شکل و شمایلی دارند و چگونه و تا کجا بر زندگی ما تأثیر می گذارند؟ مدتی پیش در دوره‌یی شرکت کردم که دانشگاهِ آنلاین کورسه‌را[۲] با همکاری دانشگاه نورت وِستِرن[۳] ارائه کرده بود. کورسه‌را یکی از مؤسسه‌های معتبری است که با همکاری صدها دانشگاه از سراسر جهان، صدها و بلکه هزاران واحد درسی آنلاین را در زمینه‌های گوناگون علم و فن به‌رایگان ارائه می‌دهد و امکان بسیار مناسبی است برای کسانی که خواهان فراگیری موضوع‌های گوناگون بدون حضور در کلاس درس و بدون پرداخت شهریه هستند. نام دوره‌یی که من گذراندم «درکِ رسانه‌ها از راهِ درکِ گوگل»[۴] بود. در این دوره تعدادی در حدود ۵۰ هزار زن و مرد، پیر و جوان و حرفه‌یی و غیرحرفه‌یی از سراسر دنیا شرکت داشتند که واقعاً شگفت‌انگیز است.
حضور در این دورهٔ آموزشی چشم‌انداز تازه‌یی از توانایی‌های رسانه‌های جدید (امروزه «جدید» شاید دیگر واژهٔ مناسبی نباشد!) در پیش چشمانم گذاشت. شرکت در کلاس‌ها «سیّال»است، یعنی هر وقت فرصت دارید، به کلاس می‌روید و به سخن استاد گوش می‌دهید. درس‌ها به صورت ویدیویی ارائه می‌شود، و به‌علاوه، حجم عظیمی از منابع کمکی به صورت کتاب، مقاله، سخنرانی و تمرین و آزمون، فضایی را به وجود می آورد که از برخی نظرها تازه است؛ تازه از این نظر که امر آموزش، با «شبکه» و جمع آوری اطلاعات با کارکردهای تبلیغاتی و یک فضای کسب‌وکار مستقیمِ آنلاین تلفیق می‌شود.
در دورهٔ آموزشی که به آن اشاره کردم، فناوری‌های گوناگون گوگِل (Google) را استفاده، و بدین وسیله به شرکت‌کنندگان معرفی می‌کنند. برای مثال، در همین دوره که من گذراندم، استاد توسط تلفن‌های تصویریِ گوگل با نویسندگان کتاب‌ها و مقاله‌های مختلف در مورد گوگِل مصاحبه می‌کرد، یا از این طریق به یک عضو هیئت مدیرهٔ گوگِل وصل می‌شدیم که به سؤال‌های شرکت‌کنندگان پاسخ می‌داد. نکتهٔ جالبِ توجه دیگر، شبکهٔ اجتماعی بزرگِ ده‌ها هزار نفریِ شرکت‌کنندگان در این دوره بود که هم‌زمان با برگزاریِ دوره شکل گرفت و سازمان یافت. شرکت‌کنندگان در این شبکه، سخنرانی‌ها و منابع معرفی شده را مورد بحث و نقد قرار می‌دادند و شرکت در این بحث‌ها بخشی از وظایف و تکالیفِ دانشجویان بود. در این شبکه، هر روز چندین سرفصل باز می‌شد و برخی از حاضران در شبکه، خود کلاس و بحثِ دیگری به راه می‌انداختند یا به کار مستقیم شبکه‌یی می‌پرداختند.
این دورهٔ آموزشی روشن ساخت که شرکت‌هایی مانند گوگِل هدف‌گُذاری‌های بسیار پُردامنه‌یی برای تسلط بر اطلاعات، و در دست گرفتن نبضِ بازار از طریق این اطلاعات دارند، و امروزه به چنان موفقیت‌هایی دست پیدا کرده‌اند که آنها را از هم‌اکنون به عنوانِ الگویی برای توسعهٔ شرکت‌ها در بازار جهانی مطرح ساخته است. حجمِ این اطلاعات، به برکت تسلط گوگِل بر سیستم عامل روی تلفن‌های همراه و دیگر انواع محصولات این شرکت مانند موتور جستجو، جی‌مِیل، گوگِل مَپ و گوگِل‌پِلاس، وِبلاگ، بلاگر، یوتیوب و… به حدّی است که حتّی تصوّر آن هم ممکن است برای ما دشوار باشد. تصوّر کنید مسیر شما در طول شبانه‌روز و توقف‌هایتان در آدرس‌های مختلف (خانه، فروشگاه و…)، به‌علاوهٔ خریدهای آنلاین، و جستجوهایتان در گوگِل و مرور و مطالعهٔ سایت‌ها و مسائلی که در ایمیل‌ها و پیام‌ها و پیامَک‌ها بر صفحهٔ رایانه خود می‌نویسیم و… همه مورد تحلیل قرار گیرد و در فایل ویژه‌ای به نامِ خودِ شما ضبط و پَردازِش شود و مورد استفاده قرار گیرد.
نتایج چنین بهره‌گیری‌ای از این همه اطلاعات که مجانی در اختیار گوگِل قرار می‌گیرد، از هم‌اکنون آشکار است. برای نمونه، گوگِل موفق شده است که به برکت این فایل‌های ویژه، با «هدفمند کردنِ» بازارِ آگهی‌های تبلیغاتی و نیازمندی‌های فردی کاربَران، حجم عظیمی از آگهی‌های تبلیغاتی را در رسانه‌های چاپی به دست بگیرد. هدفمند بودنِ آگهی‌ها یعنی اینکه بسته به کارهایی که شما در اینترنت می‌کنید، علایق شما را شناسایی می‌کنند و کالاها یا خدماتی را برای شما تبلیغ می‌کنند که حدس می‌زنند شما به آن علاقه‌مندید. گوگِل در سال گذشته، فقط پس از چند سال تلاش، با ۴۲ میلیارد دلار فروش تبلیغاتِ هدفمند، رکوردِ ۳۸ میلیارد دلاریِ متعلق به مجموع رسانه‌های چاپی با ده‌ها سال کار و فعالیت را شکست. پیش‌بینی می شود که شرکت گوگِل به‌زودی به انحصار غیرقابل‌رقابتی در این زمینه دست یابد.
نمونهٔ دیگر بنا بر روایت استاد کلاس، پروژهٔ «گوگِل نیوز» (اخبار منتخب گوگِل) است که شاید چندان هم برای ما آشنا نباشد. گوگل هم‌اکنون توانسته است میلیون‌ها نفر را به خود وصل کند و دسترسی به اخبار و گزارش‌ها و روزنامه‌ها را برای مُخاطبانش «شخصی» کند، و در واقع واسطهٔ خبر و کاربران شود. هدفِ گوگل در درجهٔ اول آن بوده است که با نظارت بر میزانِ مرور و مطالعهٔ خبرهای دسته‌بندی شده‌اش، اطلاعاتِ بیشتری از خوانندگان برای شناختنِ نیازهای تبلیغاتی‌اش به دست آورد. امّا علاوه بر این، هم‌اکنون زندگی و کار خبرنگاران، تحلیلگران و گرافیست‌ها و عکاسان و غیره در این رسانه‌ها نیز به میزان بازتابِ‌شان در خروجی‌ها گوگِل گِره خورده است!
در دورهٔ مذکور به ما گفته شد که پروژهٔ «گوگل بوک» یا دیجیتال (یا اصطلاحاً رایانه‌یی) و آنلاین کردن کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های کشورهای پیشرفته که با سرعت سرسام‌آوری به پیش می‌رود، به گوگِل امکان می‌دهد که واسطه‌یی بین کاربَران و دانشِ بشری بشود. به نظر می‌رسد که فناوری به کار رفته در این زمینه گوگِل را به جایگاهی نزدیک کرده است که نوعی انحصارِ بهره‌برداری از مجموعهٔ دانشِ بشری را به خود اختصاص دهد. فعالیت‌های بسیار گسترده در زمینهٔ دیجیتال کردن کتاب‌ها به زبان‌های مختلف و ترجمه‌های انجام شده، به این شرکت امکان می‌دهد که پیشروترین مؤسسه برای دسترسی به دانش ترجمهٔ رایانه‌ییِ مناسب و قابل اعتماد شود، و دستیابی به چنین ابزاری جایگاهِ آن را باز هم انحصاری‌تر خواهد کرد.
این در حالی است که کار در عرصهٔ اطلاعات شفاهی نیز در حال گسترش است و به همین منظور، گوگل بزرگ‌ترین طرح‌های تحقیقی را در زمینهٔ شناسایی و فهم گفته‌های هر شخص توسط رایانه انجام داده و سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در حوزهٔ هوش مصنوعی و رایانه‌های هوشمند برای مدیریت سیستم‌های بسیار پیچیده‌اش کرده است. در همین زمینه، می‌توان به سرمایه‌گذاری‌هایی اشاره کرد که در طراحی و ساختِ ابزارهای واسطه بین انسان و شبکه (مثلاً عینک‌های دیجیتالی دوربین‌دار گوگِل) یا خودروهای خودکنترلِ بدون‌راننده ( شاید با هدف در دست گرفتن جابه‌جایی‌ها) و ده‌ها نمونهٔ دیگر صورت گرفته و می‌گیرد، که از شاید حوصلهٔ خوانندگان این مقاله خارج باشد.
باید دانست که چنین امکاناتی هم از نظر قابلیت و توانِ کنترل و هم از نظر سودآوری و گردشِ مالی نجومیِ همراهِ آن، به شرکت‌هایی مانند گوگل چنان قدرتی می‌دهد که در تاریخ بشر سابقه نداشته است. شکل‌گیری چنین زیر‌ساختی در نظم موجود جهانی، به انحصار معنا و مفهومی تازه خواهد داد که تأثیر بسیار پُردامنه‌یی بر زندگی بشر خواهد داشت.
امّا این یک سوی ماجراست. این روند سوی دیگری هم دارد، که شرکت‌کنندگان در دورهٔ آموزشی پیش‌گفته در مقابلِ چشمانِ ما می‌گذاشتند:
اوّلین اقدامی که از همان ابتدا توجه من را به خود جلب کرد، راهکارهایی بود که شرکت‌کنندگان درست از همان روزهای آغازین کلاس برای حل کردنِ مشکل خرید کتاب پیدا کرده بودند و آن را به اشتراک همگان گذاشتند. به اشتراک گذاشتن وسیعِ لینک راه‌های دسترسی رایگان به برخی از کتاب‌ها برای کسانی که توان مالی برای خرید آنها را نداشتند، نشان می‌داد که افراد شبکه شده هم نقش‌آفرینی‌های خود را دارند و شبکه موجود زنده‌یی است که آن‌چنان که برخی ممکن است فکر کنند، قابل پیش‌بینی و کنترل نیست. اقدام دیگری که می‌توانم برای نمونه به آن اشاره کنم، معرّفی چگونگی شخصی کردن نتایج جستجو توسط گوگل بود. گوگِل این طور تبلیغ می کند که در جستجوهای اینترنتی در مورد یک موضوعِ مشابه، ارائهٔ نتایجِ متفاوت به کاربَرهای مختلف، به کاربران کمک می‌کند که زودتر به نتایج مورد نظرشان برسند. امّا برای اینکه ببینیم پیامدهای چنین به‌اصطلاح «شخصی کردن»هایی چیست، یکی از شاگردان کلاس از همه خواست که کلمهٔ مصر[۵] را در موتور جستجوی گوگل بنویسند و آنگاه تصویرِ صفحهٔ اوّل نتایج جستجو را که روی صحفهٔ نمایشگر رایانه‌شان می‌آید، به صورتِ نظر (کامِنت) زیرِ سرفصل بحث کلاس بگذارند تا چگونگی و مفهوم نتایج متفاوتِ به دست آمده را ببینیم. نتیجه از دیدِ من جالب بود. گوگِل برخی را (احتمالا آنهایی را که معمولاً خبرهای سیاسی را دنبال می‌کنند) به خیابان‌های مصر و اعتراض‌ها و بحث‌ها در مورد بهار عربی برده بود؛ و برای برخی دیگر (که احتمالاً در چند روز یا هفتهٔ پیش، در اینترنت به دنبال تورهای مسافرتی یا راه‌های گذراندن تعطیلات بوده‌اند) چرخ زدن در اَهرام مصر و تماشای رقصِ عربی اعجاب‌انگیز رقاصه‌های قاهره را کافی تشخیص داده بود! یعنی به هر کس بنا به سلیقهٔ شخصی‌اش اطلاعات می‌دهد!
شرکت‌کنندگان در این کلاس چنان بحث‌های تازه‌یی به راه انداخته بودند که به‌راستی شگفت‌انگیز بود، و مُدرّسِ دوره خود از اینکه نرسیده بود در همهٔ این بحث‌ها شرکت کند و نظرها و راهنمایی‌هایش را بگذارد و شاگردان را هدایت کند، پوزش خواست.
باید پذیرفت که جهانِ ما به سرعت در حال تغییر و تحول است. انقلابِ دیجیتال و توسعهٔ حیرت‌انگیز فضایِ مَجازی، زیرساخت‌های صنعتی-تجاریِ نظام موجود جهانی را لحظه به لحظه دگرگون می‌کند. توسعهٔ دستاوردهای حیرت‌انگیز علوم و فنون بشری ادامه می‌یابد و این دستاوردها زمینه را برای دگرگونی‌های عمیق‌تر آماده می‌کند؛ با پی‌درپی شدن این دگرگونی‌ها در نیروهای مُولّد (تولیدی)، چیزی رقم می‌خورد که انقلاب علمی-فنی نامیده می‌شود. ما با جهانی روبروییم که به‌سرعت و باشدّت در حال تغییر است و در آن قدرت‌هایی ظهور می‌کنند که سابقه‌یی تاریخی نداشته‌اند.
