شعر زنان ایران در ترکیه در گفتگو با دکتر هاشم خسروشاهی
شهرگان: «زنانی که در ماه بدر به دف سرخ میکوبند!» نام گزیدهای از اشعار زنان ایران است که توسط دکتر هاشم خسروشاهی به زبان ترکی آناتولی ترجمه و در مجموعهای نفیس به نام «زنانی که در ماه بدر به دف سرخ میکوبند!» در ترکیه منتشر گردیده است. صدوبیست شاعر در این گزینه معرفی شدهاند از صدوبیست شاعر در این گزینه معرفی شدهاند که اسامی برخی از آنها به شرح زیر است: آزاده دواچی – آزیتا قهرمان – اعظم حسینی – آفاق شوهانی – افسانه افروز – آیدا عمیدی – بنفشه حجازی – بهاره رضائی – بهاره فریس آبادی – پروین اعتصامی – پگاه احمدی -پوران فرخزاد – پوران کاوه – خاطره حجازی – رباب محب – رقیه کاویانی – روحانگیز کراچی – روشنک بیگناه – رؤیا تفتی – زیبا کرباسی – ژاله اصفهانی – ژاله چگنی – ژیلا مساعد – سارا خلیلی – ساقی قهرمان -سمیرا نوروزی – سهیلا صارمی – سیمین بهبهانی – شراره کامرانی – شمسی پورمحمدی – شهره رحمانی – شهین حنانه – شیما تیمار – طاهره صفار زاده – عاطفه گرگین – عالمتاج قائممقامی – عفت کیمیائی – فاطمه حق وردیان – فرزانه قوامی – فرشته ساری – فروغ فرخزاد – فروغ میلانی – فریبا صدیقیم – فریده برازجانی- فریده حسنزاده – فیروزه میزانی – قدسی قاضی پور – گراناز موسوی – کتایون ریزخراتی – لقا بختیاری – لیلا صادقی -لیلا فرجامی -لیلا نوروزی – مانا آقایی – ماندانا زندیان – مریم حبیبی – مریم هوله – معصومه ضیائی – ملیحه تیره گل – مهتاب کرانشه – مهرانگیز رساپور – مهرنوش قربانعلی – مهری شاهحسینی – مهناز حمیدی – مهین خدیوی – مینا اسدی – مینو نصرت – نازنین بهادری – نازنین نظام شهیدی – ناهید سرشگی – ناهید کبیری – نرگس الیکائی – نسرین جعفری و …
دکتر هاشم خسروشاهی در کارنامه خود ترجمه و انتشار اشعار فروغ فرخزاد، احمد شاملو و رضا براهنی را دارد٬ که با استقبال خوبی روبرو شدهاند. برگردان آثار خیام، حافظ و مولانا از دیگر آثار ایشان است که بزودی منتشر خواهد شد. گفتگوی زیر با آقای خسروشاهی مترجم کتاب به مناسبت انتشار این مجموعه است. [آ. د]
آقای خسروشاهی لطفاً اگر ممکن است کمی در مورد این کتاب و شعرهای گزینششده و اینکه دلیل تمرکز شما بر اشعار زنان چه بوده است توضیحی بدهید؟
– پیشتر دوست دارم از این فرصتی که دادید جهت شناساندن این مجموعه از شما و شهروند تشکر کنم. این کتاب همانطور که میدانید متشکل از شعر زنان ایران است. داستان تهیه این مجموعه برمیگردد به حدود ۶-۵ سال پیش! رساندن صدای زن ایران انگیزه اصلی من بود در فراهم آوردن این گزینه. البته همین انگیزه خودش هم قابل بحث است که مثلاً چرا زنان؟ مگر میشود شعر را نسبت به جنسیت شاعر تقسیمبندی کرد؟ البته از یک نظر نه، نمیشود! ولی از منظری دیگر چرا! وقتی در کشوری بخشی از جامعه از سوی سیستم حاکم ولی به دست عمدتاً نصف دیگر جامعه تحت بدترین مظالم، اجحافات، فشار و تبعیضات گوناگون و رنگارنگ قرار میگیرد بهخودیخود تأمل در مورد این بخش از جامعه لزومت ویژه خود را میطلبد! در کشوری که سالهاست بهترین فرزندان این مردم به علت دگراندیشی به گورستانها فرستاده میشود، در کشوری که سن اعتیاد مواد مخدر در بین جوانان و فحشا در میان دختران به ۱۱ ـ ۱۲ سال رسیده است، در کشوری که حاکمیت خوف و کشتار بیداد میکند و در کشوری که “دهانت را میبویند که مبادا گفته باشی دوستت د ارم”، در این روزگار غریب در این کشور، زنانش برای پیشگیری از نابودی نسل کشورش آستین بالا زده و در صف مقدم مبارزات اجتماعی در هر زمینه آن و در این میان عرصه هنر و ادبیات قرارگرفته است. در چنین شرایطی این لزومت ویژه که عرض کردم خیلی ملموستر خودش را نشان میدهد. برای همین بود که رفتم سوی شعر زنان ایران! در این مدت با امکانات محدودی که داشتم سعی کردم به بیشترین شاعر و بیشترین و جدیدترین اشعار آنها دست بیابم! توانستم شعر ۱۲۰ تن را به دست بیاورم. البته بهجز عالمتاج و پروین اعتصامی همه از شاعران امروز ایران هستند. یکی از دوستان ایرادی داشتند نسبت به نام کتاب! اینکه اگر منظورتان رساندن صدای زن ایران است خوب اسمش را میگذاشتید “منتخباتی از صدای زنان ایران” نه که “منتخباتی از اشعار زنان ایران!”… به آن دوست عزیز همعرض کردم که زنان ایران در عرصههای گوناگون سالهاست که دارند فریاد میزنند. عرصه شعر یکی از اینهاست! و اما سؤال شما اینکه شعرهای گزینششده بر روی چه معیاری بوده است؟ از آن پیشتر این سؤال دارد میشود، گزینش شاعران بر چه مبنایی بوده؟ در این مدت کوتاه پس از نشر کتاب حتی یک آقائی عصبانی شدند که اصلاً در این لیست بلند “تکوتوک” شاعر وجود دارد! من به او پاسخی ندادم. ولی اینجا بهصراحت میگویم من حتی ضعیفترین شاعران را هم نخواستم از قلم بیندازم. چرا؟ برای اینکه هدف من تهیه آنتالوژی شعر شاعران زبده نبود و نیست. بعد از تهیه کتاب بعد از نشر آن به چندین شاعر دیگر دست رسی پیدا کردم و در نظر دارم در چاپ دوم آنها را هم منتشر کنم! من با این کار خود دنبال شناساندن شعر دستاول شاعران زن زبده ایران نیستم! خوب آنهایی که هستند بروند و آماده کنند، کسی مانع آنها نخواهد بود! معیار گزینش شاعران این بود: زن باشند و دارای کتاب شعر منتشرشده! بر این معیار هم ایراد گرفتند! گفتند آنهایی که کتاب ندارند چی؟ من در اینجا اعلام میکنم اگر شاعرانی پروندههای منتشرنشده خودشان را به من بفرستند من آنها را هم مدنظر میگیرم! سؤال اینکه کدام شعرها را انتخاب کردم؟ اولاً آن شعرهایی که قابل ترجمه بودند و دوم اینکه شاعرانشان خواستند آن شعرها ترجمه شوند و دیگر اینکه من
خوشم میآمد که ترجمه شوند!
همانطور که میدانیم بسیاری از اشعار زنان در دوران مهاجرت نوشتهشده است آیا شعرهای شاعران زن مهاجر هم در این ترجمه گنجاندهشده است؟
در این مجموعه محل سکونت شاعران مدنظر نبوده. هم شعر زنان مقیم ایران و هم شاعرانی که بیرون از ایران زندگی میکنند در این مجموعه آمده است!
با توجه به تفاوتهای فرهنگی بهخصوص درزمینهٔ مسائل زنان که بین دو کشور وجود دارد چالشهای شما برای ترجمه اشعار چه بوده است؟
من فکر میکنم بیش از تفاوتها تشابهات و فصل مشترکهای بسیار زیاد و مهم فرهنگی درزمینهٔ مسائل زنان بین دو کشور وجود دارد. اگرچه زنان ترکیه به دنبال جنگ ملی سالهای ۱۹۱۹۱۹۲۳ که جنگی ماهیتاً ضد امپریالیستی بود، یعنی نزدیک به صدسال است که در بسیاری از زمینهها آزادی هرچند محدود و نه ایده آل را در زندگی فردی و اجتماعی خویش تجربه کردهاند. و اگرچه روشنفکران زن ترکیه و چه کارگران و زحمتکشان این کشور از سنت دیرینه سندیکالیستی و سازمانیابی سیاسی و تودهای برخوردار بودهاند اما زنان ترکیه نیز همانند زنان دیگر کشورهای جهان و بهویژه دریکی دو دهه اخیر پیوسته آماج یورشهای فاشیستها، سیستم استثمار سرمایه و مردسالار بوده است. در هر دو کشور زنان دچار استثمار و فشار چندلایهای میباشند. روابط اجتماعی بسیار عقبمانده، که با قوانین قرونوسطایی مشروعیت پیداکرده و برای جلوگیری از هرگونه اعتراض رنگ دینی و مذهبی رنگآمیزی شده، دستوبال زنان هر دو کشور را به شکل مشابهی بسته است. در سالهای اخیر که حملات حسابشده و گستردهای تحت لوای اسلام میانهرو و محافظهکار و اساساً ارتجاعی در ترکیه آغازشده، که این خود در ادامه کودتای آمریکا خواسته سپتامبر ۱۹۸۰ ژنرالهای فاشیست ارتش ترکیه عملی شده است، سرنوشت همانند سرنوشت زنان ایران برای زنان ترکیه رقمزده شده است. ازاینرو دیدگاهها، تجربیات، آمال و آرزوهای زنان ایران، صدای سینماگران، نویسندهها و شاعران زن ایران همانقدر که برای زنان ترکیه بیگانه نیست به همان اندازه نیز آموزنده است. فکر میکنم هرکسی باید در میدان عمل خویش پلی بنا کند جهت ایجاد روابط دوستانه بین خلقها و ازجمله بین مردم ایران و ترکیه! در شرایطی که دشمنان خلقها کوشش دارند زمینه جنگهای موجود در منطقه را به جنگ ایران و ترکیه تبدیل کنند این وظیفه مبرمتر میشود!
فکر میکنید ترجمهی اشعار میتواند با مخاطب غیرفارسیزبان بهخصوص آنهایی که با ایران آشنایی ندارند ارتباط برقرار کند؟
در اینجا بر دو مطلب باید انگشت گذاشت؛ یکی شعر فارسی در ایران و دیگری ارتباط شعری است. به نظر من گرچه بنا به دلایل خاص خودش که اینجا محل بحث آن نیست، [این است که] زبان فارسی، زبان غالب در کشور است ولی فرهنگ غالب نیست. از این نظر شعری هم که در ایران به زبان فارسی سروده میشود هم ازنظر محتوای فرهنگی و هم ازنظر حال و هوای شعری، برخوردار است از فرهنگهای غنی خلقهای غیرفارسیزبان در ایران ازجمله فرهنگ تورکی، کوردی، عربی، نیازی و غیره. و اما ارتباط شعری یک ارتباط چندجانبه است! رابطه هنری و زیباشناختی، رابطه حسی، رابطه معنائی و یا محتوایی و غیره… ارتباط حسی یکی از جنبهها و شاید بتوان گفت اساسیترین رابطه شعر با مخاطبش است. ایران و ترکیه همانطور که پیشتر همعرض کردم از تشابهات و مشترکات فرهنگی گسترده و عمیقی برخوردارند. این زمینه مشترک کمک میکند تا شعر ایران با مخاطب آن در ترکیه رابطه برقرار کند. البته ترجمه محتوایی اگر همراه نشود با ترجمه موسیقائی نتواند حال و هوای شعر را منتقل کند به زبان میزبان البته که برقراری این ارتباط یا غیرممکن و یا بسیار ناقص، محدود و کمعمق خواهد بود. افزون بر اینکه مخاطبان در ترکیه آشنایی با ایران دارند!
تا جایی که میدانم مجموعهی اشعار زنان به زبانهای دیگر هم ترجمهشده است اگر اشتباه نکنم این اولین بار است که مجموعهای به زبان ترکی از زنان شاعر در ایران ترجمه میشود تأثیر این ترجمهها را بر شعر ترکیه چه میدانید؟
بله، این اولین مجموعه اشعار زنان ایران به زبان تورکی است. این ترجمهها زمینههای روبرویی و تأثیرات متقابل فرهنگی را فراهم میکند. ترجمه کلیات فروغ که من در سال ۲۰۰۰ منتشر کردم و دارد میرود به چاپ چهارم تأثیر مستقیم و غیرمستقیم بر شعر بهویژه زنان ترکیه گذاشته است. پاسخ این سؤال که ترجمههایم از شاملو، براهنی، سپهری و غیره و یا ترجمههای دیگران از شاعران ایران چه تأثیری بر شعر ترکیه داشتهاند یا نداشتهاند مستلزم یک بررسی همهجانبه تاریخ حداقل ۳۰ سال اخیر شعر ترکیه است!
آیا از میزان استقبال این کتاب اطلاعی دارید؟
فکر میکنم هنوز زود است که از میزان استقبال این کتاب حرفی بزنیم. ولی آنچه که رسانههای ارتباطجمعی جستهگریخته به دست میدهد، میشود گفت که پاسخ مثبت است. بهطوریکه ۲ هفته بعد از نشر کتاب دعوتی داشتم و در مرکز فرهنگی ناظم حکمت در آنکارا در مورد شعر زنان ایران صحبتی شد و شعرخوانی! ۱۵ ماه مارس یکشب شعرخوانی خواهم داشت باز در آنکارا. در ماه آوریل داریم تدارک میبینیم که در شهر ازمیر نشستی داشته باشیم که مدیریت نمایشگاه کتاب ازمیر دیروز یک نامهای به یکی از دوستان شاعر فرستاده توافق اولیه خودش را اعلام کرده است.
آیا در آینده هم پروژهی ترجمهی اشعار به ترکی را دارید فکر میکنید چه قدر این ترجمهها میتوانند در بازشناسی هویت فرهنگی و شعر امروز ایران در کشورهای همجوار ایران مؤثر باشند؟
ما امروز در یک دوران بسیار بحرانی زندگی میکنیم. یورش لجامگسیخته امپریالیسم و صهیونیسم به منطقه آسودگی را از مردم ربوده، جنگ و ویرانی، دشمنی و کینه و نفرت را جایگزین صلح، برادری و دوستی خلقهای منطقه کرده است. نقشه داهیانه دشمنان مردم مبنی بر تشکیل و سازماندهی دار دستههای آدمکش همچون طالبان، القاعده، بوکو حرام، داعش و غیره گرفته است! قتل و عام مردم بیگناه به دست جانیان محلی و بومی عملی شده است! جامعه سوریه را دستخوش بحران کردهاند! ارتشهای دستنشانده اسرائیل و آمریکا در شمال عراق سازماندهی یافته است! بزرگترین پایگاه نظامی آمریکا در منطقه اربیل تأسیس یافت! روی سیاه مرتجعین و دولتهای مرتجع منطقه سفید شد! زمینه گسترش جنگهای مذهبی ناسیونالیستی (که این بار نه با رنگ صلیبی بلکه بهصورت جنگ شیعی ـ سنی، کرد ـ عرب، ترک ـ فارس پیش رانده میشود) ملموستر شده است! در چنین شرایط بحرانی، همه بدون استثناء هر چه در استعداد و توانائی خود دارند را باید بکار گیرند تا از برادرکشیهای بیشتر جلوگیری شود. این وظیفه همه آنهایی است که خود را انسان مینامند. فردای سیاهی برای مردم منطقه تدارک دیدهشده است. این نقشهها تنها با مبارزه همهجانبه در هر همه زمینهها قابل پیشگیری است! بعضیها هنوز چشم امید از آمریکا و اسرائیل جنایتکار و یاران رنگارنگشان دارند. در چنین شرایطی دغدغه اصلی من در ترجمهها ایجاد زمینه دوستی و برادری هر چه بیشتر میان خلقهای منطقه است درزمینهٔ ادبیات! من در نظر دارم همایش ادبی “همسایه در را بازکن!” را دوباره راهاندازی کنم. همانطور که میدانید بعد از انجام دو همایش در سالهای ۲۰۰۴ و ۲۰۰۶ به دلایل زیادی نتوانسته بودیم به آن ادامه دهیم. ترجمه اشعار زنان ادامه خواهد داشت. تعداد زنان به ۲۰۰ خواهد رسید. همانطور که عرض کردم این آنتالوژی نخواهد بود بلکه صدای زن ایران خواهد بود در فورم شعر! بعدازآن هم در نظر دارم همراه با یک دوست پرکارم برویم سراغ ترجمه اشعار زنان ترکیه به فارسی!
- درباره نویسنده:
- تازهترینها:
آزاده دواچی مترجم، شاعر و فعال حوزه زنان، دارای مدرک کارشناسی مترجمی زبان انگلیسی؛ فوق لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی، گرایش ادبیات تطبیقی ایران و فلسفهی غرب است و هماکنون مشغول به تحصیل در مقطع دکترای زبان و ادبیات انگلیسی در استرالیا با گرایش مطالعات فمینیسم پست کلنیال در حوزهی ادبیات و نقد ادبی فمینیسم و حقوق زنان در ایران و کشورهای جهان سوم است.
از دواچی تاکنون یک مجموعه شعر به عنوان «پروانهای در راه است» در سال ۸۶ منتشر شده است و دو کتاب دیگر وی در محاق توقیف گرفتار شدهاند.
Azadeh Davachi,
Ph.D. Student
Faculty of arts, School of English Literatures & Philosophy
Post-colonial Feminism and Feminist Literary Criticism
University of Wollongong, Australia