مقایسه دو سرود «ای ایران» و «سراومد زمستون»

خلاصه می توان ۳ قطعه موسیقی ای ایران، مرا ببوس، سراومد زمستون را در تقویم مبارزات مردم بمثابه برشهای فرهنگی در دهه ۲۰ش، ۳۰ش، و ۵۰ ش برای تجسم اوضاع سیاسی ایران بکار برد. این آثار نمونه های ارزنده هنر متعهدند که از استقبال میلیونی مردم برخوردارند. درحالیکه صدها هنرمند تفریحی و خودشیفته در حاشیه فرهنگی پس از مدت کوتاهی شهرگی فراموش می شوند. این قطعات هنری ورای تبلیغات دولتی حقایق تاریخی و عواطف انسانی را در اذهان مردم ضبط کرده اند. استقبال میلیونی مردم از آنها و بدور انداختن آثار بیانگر نخوت صاحبان زر و زور و تزویر – وجدان حقیقت جو و عدالتخواه مردم را در تاریخ نشان می دهد.

پیام سرود سراومد زمستون طلیعه انقلاب ظفرنمون مردم را به ضد شرایط خفقان موجود نوید می دهد. اگرچه این سرود دیرتر از ای ایران و مرا ببوس آفریده شد؛ ولی محبوبترین آهنگهای ایرانی سده ۲۰م بود. سراومد زمستان پایه دموگرافیک گسترده سنی نسبت به سرود ای ایران دارد که در بخش دوم این جستار بررسی خواهد شد. از نظر کمیت تعداد پخش و دوستدار، یعنی محبوبیت در یک بازه زمانی فشرده، سراومد زمستون بین ۳ قطعه موسیقی فوق مقام اول را دارد. دلیل عمده همزمانی تاریخ پخش آن با انقلاب ۵۷ بود که این سرود در بهار آزادی برای میلیونها مردم گل کرد. خود سرود هم دارای زیبایی منحصر بفرد شعر بزبان محاوره “خلقی” و ارکستراسیون مطبوع می باشد که حتی برای کودکان و نوباوگان غیرسیاسی هم جذبه تولید می کند.

هر ۳ این شعرها با وزن هجایی، بمثابه بخشی از شعرنو هجایی، در تقابل با شعر سنتی عروضی بوده؛ آهنگشان موسیقی پاپ در تقابل با موسیقی سنتی دستگاه / مقام ایرانی می باشد. در بررسی حاضر تنها به مقایسه ای ایران و سراومد زمستون پرداخته می شود. در قسمت نخست این جستار سرود اول واشکافی می شود. در بخش دوم بطور مجزا سراومد زمستون مفصل‌تر بررسی می شود. جستار وزن هجایی ترانه مرا ببوس، دیده شود. http://fshahrgon.com/?p=5150
*
آیا هنر می تواند میزان الحراره حوادث اجتماعی باشد؟ پاسخ صریح یک بله مثبت است. در این سلسله جستارها ۲ هنر شعر و موسیقی با چندین ترانه مشخص واشکافی می شوند. علل محبویت این آثار جدا از زیبایی هنریشان، انطباق این آثار با رخدادهای جامعه اند. این قطعات موسیقی بمثابه آیینه این رخدادها زیر تیغ سانسور استقبال مردم را از آنها نشان می دهند.

محتوای سرود ای ایران ابراز غرور ملی بضد تهاجم خارجی در خاک میهن، مضمون ترانه مرا ببوس وداع و وعده دیدار ۲ انسان در آینده بهتر جامعه بوده؛ پیام سرود سر اومد زمستون گذر از سیاهی شب به سپیدی انقلاب در بهار آزادی بود. هر ۳ این تم‌ها بر محور تجرید ثنویت ایرانی با ۳۰۰۰ سال قدمت می باشد. در این ۳ شعر بترتیب تضاد دوگانگی من-دشمن، سفر– بازگشت و سیاهی- سپیدی روی  سه جنبه تغییر سیاسی دولت، تغییر مکان انسان در خطر و تغییر فصول/ زمان محیط انسان می باشد. این تجرید در شعار “استقلال، آزادی، جمهوری” تظاهرات میلیونی مقطع انقلاب ۵۷ فعال می شد.

پیدایش. سرود ای ایران در ۱۳۲۳، زمان اشغال ایران بوسیله متفقین در ج ج ۲، تهیه شد. ترانه مرا ببوس پس از کودتای تابستانی ۳۲ و حاکمیت وحشت و سرکوب نیروهای آزادیخواه پدید آمد. سرود سراومد زمستون در مقطع انقلاب ظفرنمون بضد استعمار و استبداد در ۱۳۵۷ در زندان ساخته شد؛ در آمریکا تنظیم، اجرا، تکثیر شد؛ سپس در بهار آزادی در ایران پخش انبوه شد.

این ۳ قطعه موسیقی روال سیاسی تغییر جامعه را بخوبی تصویر می کنند: اشغال میهن بوسیله متفقین، کودتای جناح راست وابسته به استعمار و استبداد مخوف سلطنت، تکوین انقلاب ظفرنمون بضد استعمار و استبداد. مخوف را در قتل خونین تیمسار افشار طوس، دکتر فاطمی، وارطان، شوشتری، قندچی، بزرگ نیا، شریعت رضوی، گلسرخی، دانشیان، جزنی، نابدل، غفاری، ملاآواره، رضایی و ۳۰۰ آزاده دیگر می توان دید.

برای آیندگان در ۱۰۰ سال دیگر یا حتی برای سیاحان از سیارات کهکشانهای دیگر به زمین با ترجمان رایانه ای – این ۳ قطعه موسیقی کاملا تاریخ قرن ۲۰م کشوری با چند هزار سال فرهنگ را تشریح می کنند. محتوای این ۳ قطعه بقرار زیر است: عرض اندام یک کشور جهان سومی در برابر نیروهای مهاجم پیروز در ج ج ۲، سرکوب نیروهای مبارز بوسیله جناح راست سرمایه وابسته باستعمار با سلطه استبداد سلطنت، خیزش مردم بضد استعمار و استبداد برای استقلال، آزادی، جمهوریت.

مردم. واکشن مردم به این ۳ اثر شدید و مدام بود. روشن است که هر ۳ قطعه بخاطر پیام سیاسی آنها برای مشعر و منطق و از نظر زیبایی برای عواطف و وجدان ایرانیان جذاب اند. لذا هر ۲ رژیم سرمایه داری وابسته ساقط و سرمایه داری رانتیر فعلی روی خوش به این ۳ قطعه در رسانه های دولتی نشان نمی دادند. ولی هر ۳ آنها در محافل ایرانی در قلوب و اذهان ایرانیان جا داشته؛ در تنهایی زمزمه شده؛ در جمع بلندخوانی، تکخوانی، کر/ گروهخوانی می شوند. تاثیر این ۳ قطعه تحریک غرور ملی، غریزه عشق به دیگران، روحیه مبارزه برای تغییر وضع موجود می باشد.

خواندن گروهی این ۳ قطعه روحیه رزمی، “اتحاد، مبارزه، پیروزی” را در حضار تقویت می کند. شعار داخل نقل قول متعلق به کنفدراسیون دانشجویان ایرانی- اتحادیه ملی می باشد. کنفدراسیون در تشکیلات دمکراتیک، کنشهای دفاعی، آگاهی رسانی از ۱۳۴۵تا ۱۳۵۷ پیگیرانه بضد استعمار و استبداد در جهان و ایران تبلیغ کرده؛ پشتیبان مبارزات مردم ایران و جهان برای آزادی بود. در جلسات آن در جهان خواندن این ۳ اثر سنت ویژه ای بود.

در مقایسه این ۳ قطعه باهم از نظر محبوبیت باید گفت که ای ایران مربوط به مسنها، اغلب مردان، فارسها می باشد. مراببوس مربوط به نوجوانان، عاشقان، تمام ملیتهای فلات می شود. سراومد زمستون مربوط به کودکان، نوجوانان، پیران همه ی اقوام ایرانی می شود.

دولتها. هر دو حاکمیت ساقط و فعلی پخش هر ۳ این آهنگها را با سانسور در رسانه های دولتی غدغن کردتد. در این نوع کشورهای جهان سوم استبداد و سانسور جلوی خلاقیت توده های شهری را می گیرد؛ نرخ رشد فرهنگی را کندتر می کند. لذا فاصله فرهنگی با غرب را بیشتر می کند. سرود ای ایران  ۱۳۲۳، مراببوس ۱۳۳۳، سراومد زمستون ۱۳۵۶ سرودهای میهنی بوده اند که به دستور حاکمیت به نهادی های سرکوب و سانسور پخش آنها در رسانه های دولتی غدغن شدند. ولی مردم از این ۳ قطعه موسیقی استقبال شدید و ممتد کردند. از نظر سیاسی هر ۳ اثر هنری بخاطر روحیه تغییرخواه و رزمنده اش از طرف حاکمیتهای سده ۲۰م ایران پذیرفته نبود؛ ولی هر ۲ سرود با اقبال بینظیر مردم روبرو شدند.

ولی در سده ۲۰م این ۳ آهنگ در قلوب مردم جا گرفته؛ بر لبان آنها جاری بودند. “موقع مناسب” این ۳ قطعه موسیقی بترتیب: غرور در برابر دشمن خارجی،امید زیر سرکوب استبداد داخلی، پیروزی در انقلاب ظفرنمون بضد دشمن خارجی و استبداد داخلی بود. نیز پیام این ۳ آهنگ روحیه تشکل، اتحاد، مبارزه تا پیروزی را تحکیم می کرد.

زبان. مقایسه زبان شعری این ۳ قطعه نکات مهمی را در جامعه بسته جهان سوم آشکار می کند. در سرود ای ایران، زبان فارسی سره ملیگرا در تقابل نیروهای اشغالگر متفقین در ج ج ۲  بیانگر غرور ملی است. ترانه مرا ببوس در مقطع کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ با آغاز استیلای جناح راست وابسته بر دولت زبان فارسی معیار روشنفکران شهری است با پیمان برای روزهای بهتر آینده. در انقلاب ظفرنمون بهمن ۵۷ش زبان سراومد زمستون لهجه گفتاری پایتختی “خلقی” است. این نکات را می توان با اصول جامعه شناسانه بررسی کرد.

شرایط تحقیر غرور ملی منجر به پیدایش و پذیرش سرود ای ایران شده؛ اختناق ساواک در تمثیل استبداد زمستان با پیروزی زیبایی آزادی بهار “موقع مناسب” برای سرود سراومد زمستون است. در حالیکه بیان اولی در نبود سانسور رک و روشن است؛ بیان سرود دوم زیر تازیانه ممیزی مطلق زندان و جامعه- نمادی، تمثیلی، استعاره ای، لفافه ای است. محتوای سرود ای ایران برای تهیج غرور ملی بضد اشغالگران خارجی می باشد. پیام سراومد زمستون نوید پیروزی انقلاب است.

سرود دوم با ذهنیت فدایی در نمادهای ستاره، تفنگ، لاله، گل سرخ، تکرار ۵ بار جنگل، آهو/ گوزن، شب واژه جانشنین برای شاه بخاطر سانسور، اصطلاحهای تهرانی “دلش بیداره”، کاشتن آفتاب/ آگاهی سیاسی، فعل مجهول “داره میاره” = منتسب به پیشآهنگ فدایی. حتی برخی عبارات مرا ببوس را هم در سراومد زمستون می توان رصد کرد: “برفروزم آتشها در کوهستانها” “تو کوهها دارن گل گل گل آفتابو می کارن.” ابعاد انقلاب سال ۵۷ را می توان در مقیاس عظیم مرکز منظومه شمسی یعنی آفتاب و محدودیت کانونها آگاهی سال ۳۲ یعنی آتشها را دید. برابری بیشمار با جنگل و تکرار جنگل بدایع این شعر اند. جنگل ارجاع تاریخی در لفافه بخاط سانسور ساواک برای جنبش جنگل ۱۹۲۰-۱۹۲۲ و قیام سیاهکل بهمن ۱۳۴۹ است.
موسیقی. نتهای سرود ای ایران وزن و میزان بندی ۴ ضربی مانند سراومد زمستون دارد. لذا هر ۲ قطعه ۴ ضربی بوده؛ یعنی در موسیقی مارش قرار می گیرند. البته گروهی خواندن هم در این نوع آهنگها روحیه اتحاد را تحکیم می کند. میزان بندی سراومد زمستون ۳ روی ۴ و ای ایران ۲ روی ۴ ، آنها را در ۴ ضربی بودن مشترک می کند.

موسیقی ای ایران را خالقی ساخت. ولی شاعر آن با آشنایی به موسیقی هجاهای شعر را روی نتهای موسیقی را می نشاند. گل گلاب موسیقی می دانست؛ لذا هجاهای شعر را با زیر/ بمی نتها قفل می کرد. هر ۲ یعنی شاعر و آهنگساز هم کار هنری هم بودند. این همکاری در پیدایش سراومد زمستون در زندان، بین ۱۳۵۳-۱۳۵۶، هم دیده می شود.

آهنگ ای ایران در آواز دشتی و ملودی اصلی بختیاری با فضایی حماسی ست. اجرای نخست آن کر بود. در دهه‌های بعد غلامحسین بنان و اسفندیار قره‌باغی آن را تک‌خوانی کردند. در سالهای اولیه پس از انقلاب، این سرود برای مدت کوتاهی به‌عنوان سرود ملی از رادیو و تلویزیون ایران پخش می‌شد. چند سالی از رسانه‌های داخلی حذف شد ولی در جنگ عراق دوباره رونق گرفت؛ در دهۀ ۸۰ بمناسبت‌های مختلف تاریخی، اجرا می‌شود.

لحن ای ایران در رابطه با اشغال ایران توسط متفقین غرور ملی را تحریک می کند که با خواست به تغییر وضع موجود یعنی راندن اشغالگران خارجی از ایران می باشد. کلام هر ۲ شعر و سرود مطبوع اند؛ در محافل ایرانی محبوب اند. سراومد زمستان هم با خواست تغییر وضع موجود یعنی پیروزی بر استبداد دایم از ایران می باشد. لذا اشتراک هر ۲ در، خواست به تغییر وضع موجود است.

الهام. منبع الهام در این ۲سرود عامل بیرونی/ عینی همراه با خواست تغییر شرایط موجود است. “موقع مناسب” یا شان نزول هم برای ای ایران هم برای سراومد زمستون رخدادی حسی، عاطفی، بیرون از ذهن شاعر بود. در شعر اول این رخداد کتک زدن یک بقال بوسیله سربازی آمریکایی در خیابان هدایت می باشد. حادثه عینی خیابانی، توهین به غرور ملی، انگیزه سرودن شد. همزمانی پیام غرور ملی با متن تاریخی کشور تحت اشغال اجنبی، علت عمده محبوبیت این سرود شد.

در شعر سراومد زمستون رخداد بیرونی برای زندانیان سیاسی اخبار مبارزات جامعه در جهت سرنگونی استبداد بود. منبع الهام این شعر امید به آزادی از زندان و رهایی جامعه از استبداد و پایان توهین و تهدید مدام همراه با شکنجه و اعدام زندانیان سیاسی بود. همرمانی پیام بهار آزادی یا متن تاریخی انقلاب سراسری علت عمده شهره گی این سرود شد.

در شهریور ۱۳۲۳زمانی که نیروهای انگلیسی و دیگر متفقین تهران را اشغال کرده بودند، حسین گل گلاب تصنیف سرا، از خیابان هدایت می گذرد. او می بیند که بین یک سرباز انگلیسی و یک افسر ایرانی بگو مگو می شود. سرباز خارجی، در گوش افسر ایرانی سیلی می زند. روایت دیگر: سرباز امریکایی تو گوش بقال ایرانی می زند. گل گلاب شاعر پس از دیدنِ این رویداد، با چشمان تر به محل کار خالقی آهنگساز می رود. در آنجا هنرمندان از جمله خواننده بنان حضور داشتند.

بنان می پرسد از گل گلاب چی شده؟ شاعر ماجرا را گفته؛ نظر می دهد: کار ما به اینجا رسیده که سرباز اجنبی توی گوش نظامی ایرانی بزند! همانجا، شاعر، حسین گل گلاب استاد گیاهشناسی، شعر خود را می خواند. خالقی موسیقی آن را می نویسد. بنان آن را می خواند. ظرف یک هفته، ای ایران در ۲۷ مهر ۱۳۲۳ در تالار دبستان نظامی/ دانشکدۀ افسری بعدی، برای برخی فعالان موسیقی، اجرا شد.

ویژگی‌های این سرود بقرار زیرند: ۱- واژه‌های فارسی آشنا دریافت متن را آسان مى‌سازد. ۲- آشنایی ملودی بختیاری و سادگی اجرا برای مراکز آموزشی، حتی کودکستان‌ها. ۳- فراگیری سریع برای گروه یا فرد، بدون همراهی موسیقی- بخاطر دستگاه تاریخی دشتی. ۴- وزن هجایی شعر عمدتا ۹ هجایی می باشد. چنانکه در تقطیع زیر دیده می شود؛ الگوی هجایی دراز/ کوتاه معینی در سطرها تکرار نمی شود.

نام: ای ایران، سرود ملی
شعر: حسین گل گلاب ۱۲۷۶-۱۳۶۳، لحن و لغات حماسی فارسی سره،
آهنگ: روح الله خالقی ۱۲۸۵-۱۳۴۴، آواز دشتی با ملودی بختیاری
مقطع تاریخی: متفقین اشغالگر در  ج ج ۲ در ایران، توهینی به غرور ملی
میزان: ۴/۲ یعنی ۲ روی ۴ ضربی
سال: ۱۳۲۳

قافیه سرود ای ایران از سطر ۱ تا ۳۰ بترتیب قافیه های زیر را از چپ به راست دارد:aabbcc ccdd eeccff ccdd ggcccc ccdd ترجیع بند قافیه ccdd دارد. یعنی سطر ۱ و ۲ قافیه a، سطر ۳ و ۴ قافیه b، سطر ۵ و ۶ قافیه c را دارند. این شعر ۱۳۸ واژه، بدون شمارش۳ بار ترجیع بند ۴ سطری، ۳۰ سطر با ترجیع بند، بطور متوسط  ۴.۶ واژه/ سطر. تعداد هجای کل = ۳۴۲ با متوسط ۱۱.۴ هجا یا ۴ واژه در سطر می باشد.

تقطیع هجایی ای ایران. نشانه ها: و = واژه، ه = هجا، س = سطر، ل   = کوتاه، –   = دراز. ۷ مصوت کوتاه: ل =   ِ،  ُ ،  َ ، ی در دی، اُ در نوروز، همزه، ع. ۳ مصوت دراز: – = آ، ای در ایران، او.

۱. ای ایران ای مرز پرگهر ۴و، ۹ه = ل  — ل – ل – ل – = ۵- + ۴ل = ۹ کل=
۲. ای خاکت سرچشمه هنر  ۴و، ۹ه = ل – – – – ل ل ل- = ۵- + ۴ل = ۹ کل=
۳. دور از تو اندیشه بدان  ۵و، ۹ه = – ل ل ل – ل ل ل – = ۳- + ۶ل = ۹ کل=
۴. پاینده مانی و جاودان  ۴و، ۹ه = – – ل – – ل – – = ۶- + ۲ل = ۸ کل=
۵. ای … دشمن ار تو سنگ خاره ای من آهنم  ۸و، ۱۴ه = ل – – ل ل – ل – ل – – – ل – = ۸- + ۶ل = ۱۴ کل=
۶. جان من فدای خاک پاک میهنم  ۶و، ۱۳ه = – ل – ل – ل – ل – ل – ل – = ۷- +۶ل = ۱۳ کل=
۷. مهر تو چون شد پیشه ام  ۵و، ۸ه = – ل ل – – – ل ل = ۴- + ۴ل = ۸ کل=
۸. دور از تو نیست اندیشه ام  ۵و، ۸ه = – ل ل – ل – ل ل = ۳- + ۵ل = ۸ کل=
۹. در راه تو ، کی ارزشی دارد این جان ما  ۹و، ۱۴ه = – – ل ل ل ل ل – – – – – ل – = ۸- + ۶ل = ۱۴ کل=
۱۰. پاینده باد خاک ایران ما  ۵و، ۱۰ه = – – ل – – ل- – ل – = ۷- + ۳ل = ۱۰ کل=
۱۱. سنگ کوهت دُر و گوهر است  ۶و، ۹ه = – ل – – – ل ل – – = ۶- + ۳ل = ۹ کل=
۱۲. خاک دشتت بهتر از زر است  ۶و، ۹ه = – ل – – – – ل – – = ۷- + ۲ل = ۹ کل=
۱۳. مهرت از دل کی برون کنم   ۶و، ۹ه = – – ل- ل ل- ل – = ۵- + ۴ل = ۹ کل=
۱۴. برگو بی مهر تو چون کنم  ۶و، ۹ه = – – – – ل ل – ل – = ۶- + ۳ل = ۹ کل=
۱۵. تا … گردش جهان و دور آسمان بپاست ۷و، ۱۳ه = – – ل ل ل – ل ل ل – – ل – = ۶- + ۷ل = ۱۳ کل=
۱۶. نور ایزدی همیشه رهنمای ماست  ۵و، ۱۳ه = – ل – ل – ل- ل – ل – ل – = ۷- + ۶ل = ۱۳ کل=
۱۷-۲۰ تکرار سطر ۷-۱۰
۲۱. ایران ای خرم بهشت من  ۵و، ۹ه = – – ل – – ل- ل – = ۶- + ۳ل = ۹ کل=
۲۲. روشن از تو سرنوشت من  ۵و، ۹ه = ل – ل ل- ل- ل – = ۵- + ۴ل = ۹ کل=
۲۳. گر آتش بارد به پیکرم  ۵و، ۹ه = – – – – – ل ل ل – = ۶- +۳ل = ۹ کل=
۲۴. جز مهرت بر دل نپرورم  ۵و، ۹ه = – – – – – ل – ل- = ۷- +۲ل = ۹ کل=
۲۵. از … آب و خاک و مهر تو سرشته شد دلم  ۱۰و، ۱۴ه = ل – ل- ل- ل ل ل – ل – ل – = ۶- + ۸ل = ۱۴ کل=
۲۶. مهرت ار برون رود چه می شود دلم  ۷و، ۱۳ه = – – ل ل – ل – ل- ل- ل – = ۷- + ۶ل = ۱۳ کل=
۲۷-۳۰. تکرار سطر ۷-۱۰

منابع. بیژن باران، وزن هجایی زبان گفتاری در شعر نو، عصرنو ۲۰۱۲. ‏۲۶‏/۰۲‏/۲۰۱۲
http://www.youtube.com/watch?v=-VW7OQqtOJA  سراومد زمستون
http://www.youtube.com/watch?v=6GqMHfTSl04&feature=results_main&playnext=1&list=PL1931299709C8D766 ای ایران- اجرای جمعیت جوانان ایل قشقایی.