هزینه سنگین اقتصادی– اجتماعی حوادث کار بر دوش مردم
محمد صفوی
درآستانه روز جهانی کارگر،
و به‌مناسبت روز جهانی بهداشت و ایمنی کار (۲۸ آوریل- ۸ اردیبهشت)،
و به یاد قربانیان حوادث کار؛ (به‌ویژه دو کارگر زن تولیدی پوشاک که در دیماه ۱۳۹۲جان خود را از دست دادند.)
بیش از سه دهه است که مبلغان ولشکری ازطرفداران اقتصاد و سیاست‌های نولیبرال در سرتاسر دنیا از جمله در ایران (۱) سعی بر آن دارند که مردم را متقاعد کنند که اقتصاد نوع بازار، خصوصی سازی‌های گسترده و حذف قوانین حمایتی، برای مردم و جامعه مفید است و به تدریج باعث ازبین رفتن بیکاری، بهتر شدن شرایط کار، رفاه و آسایش، آزادی و دمکراسی بیشتر خواهد شد. لیکن گذشت زمان و عملکرد منفی سیاست‌های اقتصادی نولیبرال، اکثریت بشریت را در جوامع گوناگون به بحرانی عمیق و تضادهای ساختاری گوناگون روبرو ساخته است. پژوهش‌ها در موردعملکرد سیاست‌های اقتصادی نولیبرال، تجارت و بازار آزاد، رقابت‌های کشنده و قانون زدایی و تقسیم کار سلسله مراتبی و فرماندهی از بالا و کسب گسترده سود تا مرزهای بی‌نهایت، نشان می‌دهند که این نظام با کارکرد فعلی‌اش به عبارتی که ایستوان مزاروش پژوهشگر مارکسیست بدرستی به کار می‌گیرد، نظامی به شدت ستیز‌گر با منافع اکثریت بشریت و محیط زیست شده است. با اینکه طی چند دهه گذشته بشریت شاهد رشد تکنولوژی و نو آوری در عرصه‌های گوناگون بوده است لیکن آخرین پژوهش‌ها نشان می‌دهند که: غارت منابع محدود طبیعی وتخریب محیط زیست، به بالاترین درجه بحران و غیر قابل ترمیم رسیده است. (۲) طی یک دهه گذشته ثروت عمومی در دست یک درصد بالای جامعه انباشته شده است و فشار فزاینده اقتصادی بر اقشار بالای متوسط و متوسط و طبقه کارگر و خصوصا زنان کارگر، اوج گرفته است و شکاف بین ثروت و فقر به بیش‌ترین حد رسیده است. (۳) در عرصه حقوق بشر و حقوق مدنی، از جمله سندیکاها و فعالین کارگری به شدت زیرفشار و سرکوب قرار گرفته‌اند و آزادی‌های اجتماعی و دمکراسی سیاسی به شدت آسیب دیده‌اند. (۴) امنیت غذایی انسانها- به عنوان یک حق ابتدایی حقوق بشری- برای میلیون‌ها شهروند و انسان با مخاطره جدی روبرو شده است وبه اقتصاد معیشتی مردم در روستاها و حاشیه‌ها ضربات شدیدی وارد شده است. (۵) در چنین وضعیتی شرایط کار و امنیت شغلی برای میلیون‌ها مزد بگیر و کارگر سیر قهقرایی طی کرده است. بیکاری مزمن، نیروی بیکار فزاینده‌ای را بوجود آورد است که برای ادامه حیات خود و خانواده‌اش حتی برای درآمدی اندک حاضر است که بی توجه به مسائل ایمنی کار، هر گونه شرایط کاریِ مرگ آفرین و خطرناکی را با اندک‌ترین دستمزد بپذیرد. درچنین وضعیتی با بالاتر رفتن درجه استثمار شاهد بحران فزاینده حوادث شغلی و افزایش آمار مرگ و مجروح شده کارگران بر اثر حوادث شغلی و مرگ خاموش کارگران به خاطر بیماری‌های ناشی از مشاغل سخت و زیان‌آور در جهان هستیم. بنا به گزارش سازمان جهانی کار در سال ۱۹۹۹ نزدیک به یک میلیون کارگر بر اثر حوادث کار جان خود را از دست دادند. (۶) در حالیکه در آخرین آمار موجود سازمان جهانی کار و اداره بهداشت جهانی، میزان مرگ کارگران به بیش از دو برابر افزایش پیدا کرده است. آمار موجود نشان می‌دهد که هر سال دو میلیون و سی و چهار هزار نفر (روزانه شش هزار و چهارصد زن، مرد و کودکان کار) بر اثر حوادث و بیماری‌های شغلی جان خود را از دست می‌دهند. (۷) درکشورهای اتحادیه اروپا، هر سال نزدیک به هفت میلیون حادثه کاری به وقوع می‌پیوندد و نزدیک به بیست و سه میلیون انسان دچار بیماری شغلی می‌شوند. از این میان یک میلیون چهارصد هزار نفر قادر به بازگشت به کار نیستند (۸). بنا به گزارش وزارت کار امریکا، روزانه ۱۲ کارگر و سالانه ۴۵۰۰ کارگر جان خود را بر اثر حوادث شغلی در این کشوراز دست می‌دهند که بیش از ۲۵۰ میلیارد دلار برای مالیات دهندگان و بیمه دهندگان در سال هزینه در بر دارد (۹).
در کشور ما نیز، ترکیبی از عملکرد سیاست‌های نولیبرال و صندوق جهانی پول و روابط سرمایه داری نوع گانگستری و مافیایی و پیشا‌سرمایه داری و وجود یک رژیم سرکوبگر، فضای مسلط بر نهاد کار و جامعه در عرصه‌های گوناگون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی را به مخاطره جدی و بحران فزاینده ای روبرو ساخته است. در حوزه نهاد کار، گزارشات متعدد از جمله گزارش منتشر شده از سوی دفتر آمار و محاسبات اقتصادی و اجتماعی سازمان تامین اجتماعی نشان می‌دهند که همراه با رشد تورم و گرانی و بیکاری و کاهش امنیت غذایی و درمان و بهداشت، با افزایش بسیار چشم گیرحوادث کار تا مرز صد درصد روبرو بوده‌ایم. (۱۰) برای نمونه، در سال ۱۳۸۸ بنا به آمار محافظه کارانه دولتی هر روزه حدود ۳ کارگر به خاطر حوادث کار جان خود را از دست داده‌اند (۱۱)، گزارشات کنونی نشان می‌دهند، در حال حاضر هر روز ۶ کارگر به خاطر حوادث کار جان خود را از دست می‌دهند. (۱۲)
این آمارها، چه در سطح جهان یا در کشورما، بازتاب تمام حوادث نیست. در میان آمارهای مربوط به حوادث کار در کشور ما، هیچگونه آماری که نشان دهد هر ساله چند نفر به خاطر بیماری‌های ناشی از مشاغل سخت و زیان آور کشته می‌شوند وجود ندارد. یا اینکه حوادث مرگبار جاده‌ای که هر ساله تقریبا جان بیش از سی هزار نفر را می‌گیرد در محاسبات حوادث شغلی منظور نمی‌شوند. از سوی دیگر در مورد حوادث ثبت شده توسط سازمان تامین اجتماعی، هیچ اشاره‌ای به علل و دلایل وقوع حوادث حین کار نشده است (۱۳) یا سیستم قابل قبول و سراسری ثبت حوادث وجود ندارد. (۱۴) از سوی دیگر آمار حوادث کار مربوط به آن بخش از کارگران زن و کودک و مهاجر و پناهنده که به طور غیررسمی و قرار دادی با کمترین حقوق و فقدان بیمه در حواشی بخش‌های کشاورزی و صنعت و خدمات کار می‌کنند در اساس ثبت نمی‌شود. برای نمونه به گزارش سازمان جهانی کار، از نود هزار حادثه شغلی در چین فقط دوازده هزار مورد آن گزارش می‌شود. در هند از چهل هزار حادثه فقط ۲۲۲ مورد آن گزارش می‌شود. در آسیا از نزدیک به هشتاد هزار حادثه منجر به مرگ تنها سه هزار مورد آن گزارش می‌شود. (۱۵) در کشور ما نیز که میلیون‌ها کارگر و کارمند از تشکل‌های مستقل خود محروم‌اند و قدرت دخالت‌گری برای بهتر شدن شرایط کار از آنان سلب شده است و از آنجا که یک نهاد مدنی مستقل وجود ندارد که بر اجرای صحیح ثبت تمام حوادث شغلی نظارت داشته باشد، آمار دقیقی نیز از تمام حوادث کار و هزینه‌های مالی و جانی آن در دسترس نیست. بدتر اینکه، هیچگونه راهکار و طرحی کیفی و کلان نیز در میان مسئولان و وزارت خانه‌های مربوطه، برای کاهش حوادث شغلی وجود ندارد. در عمل سیاست‌های اقتدارگرایانه و قیم‌مابانه حکومتی در حوزه کار، مانند اتخاذ سیاست‌های تعدیل ساختار اقتصادی، خصوصی سازی‌ها، نظامی کردن اقتصاد و نهاد کار، جلوگیری از شکل گیری تشکل‌های مستقل کارگری، زندانی کردن فعالین صنفی و سندیکایی وخارج کردن بخش وسیعی از کارگران از شمول قانون کار، فقدان بیمه و پوشش‌های حمایتی برای همه کارگران و مزد بگیران و نبود آموزش مناسب، از جمله دلایلی هستند که به بحران رو به رشد حوادث کار در کشورمان افزوده‌اند.
در حالیکه صاحبان کار و برخی مدیریت‌ها با وقوع هر حادثه کاری، کارگران حادثه دیده و قربانیان را به بی احتیاطی متهم می‌کنند، اما آمارها و محاسبات نهادهای علمی و پژوهشی مستقل نشان می‌دهند که عامل بی احتیاطی کارگر حدود فقط ۵در صد است. ۹۵ درصد بقیه موارد و علل مربوط به حوادث کار متوجه صاحبان کار و ضعف مدیریت و قوانین و مسئولین دولتی است. (۱۴) با این وصف، عواقب و هزینه اقتصادی و اجتماعی حوادث کار بجای اینکه در اصل متوجه مسئولین و صاحبان کار و مدیران خاطی باشد، هزینه سنگین و ویرانگر آن برسر کارگران و مزدبگیران و در نهایت برسر کل جامعه خراب می‌شود. در نمونه پژوهشی که توسط یک کمیسیون اروپایی انجام شده است میزان هزینه اقتصادی مربوط به حوادث شغلی برای صاحبان کار حدود فقط ۷ درصد است. در حالیکه هزینه مالی برای افراد قربانی حوادث ۱۵ درصد و برای مجموعه جامعه نزدیک به ۳۵ در صد برآورد شده است. (۱۵)
بنا به سازمان جهانی کار هزینه مستقیم و غیر مستقیم اقتصادی حوادث شغلی که بر مردم در جهان تحمیل می‌شود هر سال بالغ بر ۲ تریلیون و ۸۰۰ میلیارد دلار است. در کشور ما نیز حوادث شغلی، جدا از تلفات انسانی و آسیب‌های روحی و اجتماعی جبران ناپذیری که بر جامعه و سلامت مردم وارد می‌کند، هزینه‌های سنگین مالی آن نیز درنهایت به مردم و جامعه منتقل می‌شود. طبق برآوردهای سال ۱۳۹۰ نشان می‌دهد که سازمان تامین اجتماعی باید به هر فرد از کار افتاده‌ای (در این مورد، کارگرانی که زیر پوشش تامین اجتماعی قرار دارند) به طور متوسط ۴۵ میلیون تومان مستمری پرداخت کند و دیه هر نفر معادل نود میلیون تومان محاسبه می‌شد که تا بیش از صد و پنجاه میلیون تومان نیز رسیده است. (۱۶) براین پایه هزینه سنگین مالی حوادث کار که علل اصلی آن ناشی از خطای صاحبان کار و ضعف مدیریت و قانون و بی مسئولیتی پیمانکاران است، به طور مستقیم و غیر مستقیم بردوش قربانیان و جامعه و مالیات دهندگان و بیمه دهندگان قرار می‌گیرد. در نتیجه موضوع بحران فزاینده حوادث شغلی، در زمانه تسلط سیاست‌های نولیبرال و «نظام اقتصاد آزاد» و آنچه در کشور ما در ارتباط با حوادث کار رخ می‌دهد فقط یک موضوع اختصاصی مربوط به کارگران نیست. از آنجا که بخش عظیمی از منابع ثروت عمومی و ملی بجای اینکه در بخش رفاهی و آسایش عمومی بکار رود، صرف خطاها و سهل‌انگاری‌های مسئولان دولتی و وابستگان به قدرت و صاحبان کار می‌شود، معضل بحران فزاینده حوادث کار و هزینه‌های سنگین آن موضوعی است که به همه مردم و کلیت جامعه مربوط می‌شود. در چنین اوضاعی که اراده وطرح موثری در نزد صاحبان قدرت ومسئولان برای کاهش حوادث کارو هزینه‌های آن مشاهده نمی‌شود، وظیفه اصلی کاهش دادن حوادث کار بردوش کلیت جامعه و نهادهای مدنی وفعالین محیط زیست وتشکل ها ی مستقل کارگری و جامعه علمی و تخصصی و همه ما قرار می‌گیرد که برای بهتر شدن شرایط کار و زندگی و کاهش هزینه‌ها به دفاع از حقوق عادلانه کارگران و کارمندان ومزدبگیران کشورمان برخیزیم.
پی‌نوشته‌ها:
۱- موسی غنی نژاد، در میزگرد- مصاحبه کتاب توسعه ادعا می‌کند:«… نظام اقتصادی بازار آزاد باعث گسترش رفاه عمومی، گسترش تامین اجتماعی از بین رفتن انواع بیماریها، تقلیل فقر و ناداری و غیره شده … من ادعا میکنم که کرامت و شرافت انسانی، شان و رفاه انسانها در سایه نظام اقتصاد آزاد است.» کتاب توسعه. تهران نشر توسعه ۱۳۸۲. ویراسته جواد موسوی خوزستانی.
۲- http://www.davidsuzuki.org/blogs/science-matters/2013/10/ipcc-report-pshows-action-on-climate-change-is-critical/?gclid=CJGz7vbl5b0CFQlgfgodL2gA2A
یا نگاه کنید به مطلب: خطر تغییرات آب و هوایی جدی است! نوشته حبیب ناظری. شهروند بی‌سی. شماره ۱۲۸۵
۳- برای اطلاعات بیشتر در مورد گستردگی شکاف فقر و ثروت طی یک دهه گذشته به وب سایت های زیر رجوع کنید http://www.theguardian.com/business/2014/jan/20/oxfam-85-richest-people-half-of-the-world
https://www.policyalternatives.ca/newsroom/news-releases/canadas-wealthiest-86-residents-so-flush-they-could-buy-new-brunswick-study
۴- خسرو صادقی بروجنی. نولیبرالیسم و حقوق بشر. http://koukh1.blogfa.com/post-139.aspx
۵- در مورد بحران مواد غذایی و محیط زیستی به دو مطلب جداگانه و ارزشمند زیر نوشته‌های وندانا شیوا و محمد تقی برومند (ب. کیوان) مراجعه کنید. http://koukh1.blogfa.com/post-151.aspx
http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=59322
۶- http://www.ilo.org/global/about-the-ilo/media-centre/press-releases/WCMS_007969/lang–en/index.htm
۷- http://www.ilo.org/global/about-the-ilo/newsroom/features/WCMS_075605/lang–en/index.htm
۸- Socio-economic costs of accidents at workhttp://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=93
۹- https://www.osha.gov/dsg/InjuryIllnessPreventionProgramsWhitePaper.html
۱۰- . http://ilna.ir/news/news.cfm?id=111286
۱۱- وب سایت سازمان پزشکی قانونی بهمن ۱۳۸۹http://www.imo.
۱۲- http://ilna.ir/news/news.cfm?id=140596
۱۳- http://ilna.ir/news/news.cfm?id=140596
۱۴- در این مورد نگاه کنید به دو پژوهش زیر از دانشگاه‌های پزشکی کرمانشاه و تهران…
http://ircmj.com/?page=article&article_id=8011http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0925753512000۳۶۷
۱۵- http://www.amrc.org.hk/alu_article/occupational_safety_cheap flesh and blood
۱۶- http://www.eghtesadonline.com/fa/print/26641 برآورد زیان حوادث کار در ایران.
