ریشه و معنی نام “فین”
دکتر مرتضی مومن‌زاده
مقدمه
کمتر کسی نام “فینِ” کاشان را نشنیده و باغ و حمام “فین” و رابطۀ آنها را با میرزا تقی خان امیرکبیر نمی‌داند. ولی جاهای دیگری نیز در ایران وجود دارند که نام “فین” دارند و یا نامِ آنها شبیه “فین” است که عمده‌ترین آنها “فینِ” هرمزگان می‌باشد. در این نوشتار با مرور بر تاریخچۀ “فینِ” کاشان و “فینِ” هرمزگان” و شرح مختصری از چندین جای دیگر که نام‌هائی مشابه نام “فین” دارند به روشن نمودنِ دو نکته می‌پردازیم. اوّل اینکه واژۀ “فین” به چه معنی است و ریشه از آن چیست؟ دوّم اینکه چه ویژگی‌های جغرافیائی عامل نام‌گذاری جاهائی به نام “فین” شده‌اند؟.
واژۀ “فین” (Fin) دارای گویشهای مشابهی همچون “فن” (Fen, Fan) و “پن” (Pen, Pan) نیز می‌باشد. “فین”، “فن” و “پن” به احتمال نزدیک به یقین به معنی “چشمه آبِ جهنده” است. گرچه امروزه واژه “فین” و دیگر گویشهای آن در نام‌هایی که شرح داده خواهد شد اسم خاص و نام‌هائی جغرافیایی است, اما این واژه و دیگر گویشهای آن در اصل دارای معنیِ عامِ “چشمه جوشان” بوده که امروزه فقط در نقشِ اسم خاص به‌کار می‌روند.
تاریخچه و موقعیت جغرافیائی “چشمۀ فینِ سلیمانیۀ کاشان “ (Fin or Soleymanieh Spring)
“چشمۀ فین سلیمانیه” نام چشمۀ آبی است که از نقطه‌ای در ضلع جنوب شرقی باغ تاریخی “فین” از زمین میجوشد. این چشمه در فاصلۀ ۶ کیلومتری جنوب‌غربی از مرکز شهر کاشان واقع شده است. چشمۀ “سلمانیه فین” در واقع قناتی با چهارده حلقه چاه است؛ ولی آبدهی آن بسیار بالاست و به ۳۵۰ لیتر در ثانیه می‌رسد [۱] .
مظهر قناتِ “فین” به‌نحوی است که به نظر می‌رسد آب از زمین میجوشد و از این‌رو به “چشمه” معروف است. در زمان صفویه اقدام به محوطه‌سازی در زیر پای این چشمه شده است.
آبِ چشمۀ “فین” به دلیل داشتنِ بعضی املاح برای آشامیدن مناسب نیست؛ ولی به خاطر کیفیت خاصِّ خود مانندِ صافی، پاکی و روشنایی پیوسته مثال‌زدنی بوده است. فلاندن[۲] می‌نویسد: «مردم درباره این آب عقاید موهوم دارند و آن را دارای خاصیّتی طبّی می‌دانند!». این چشمه به دلیل منسوب بودنِ به سلیمانِ پیغمبر به نام چشمۀ سلیمانیه شهرت دارد. مورّخین عقیده دارند این قنات در زمان هخامنشیان ساخته شده است [۳] . شکل‌گیری تمدّن سیلک در منطقۀ کاشان، مربوط به پیش از تاریخ که قدمت کهن‌ترین لایه‌های حفاری‌شده در آن تا هزارۀ چهارم پیش از میلاد می‌رسد ناشی از وجود آبِ همین چشمه است (ویکی‌پدیای فارسی، ذیل نام “چشمۀ سلیمانیه”) [۴] .
با فرض پذیرفتنِ ارتباط زمانی ـ مکانی ـ موضوعی بین محوطۀ باستانیِ پیش از تاریخِ زیستگاه سیلک (در ۳ کیلومتری شمال‌شرقی مظهر چشمه) با چشمۀ “فین” می‌بایستی تاریخچۀ وجودِ چشمه فین را پیش‌تر از احداث زیستگاه سیلک دانست؛ بدین‌ترتیب منطقی است که آن را چشمه‌ای طبیعی مربوط به وجود عاملی طبیعی و به‌احتمال‌زیاد، یک گسل [۵] و یا شکاف در زمین دانست. با نگاهی اجمالی به نقشۀ زمین‌شناسیِ چهارگوش کاشان، به مقیاس ۱.۲۵۰۰۰ملاحظه میشود که چشمۀ “فین” و زیستگاه “فین” در کوهپایه‌ای قرار دارد که کوه‌های آن اغلب از سنگ آهک، مارنِ گچ‌دار و سنگ‌های آذرینِ خروجیِ مربوط به اواخر دوران سوّم و رسوباتِ دورانِ چهارمِ زمین‌شناسی تشکیل شده‌اند. گسل‌های متعدّدی با روند شمال‌غرب ـ جنوب شرق که برخی هنوز فعال هستند و به‌خصوص نزدیک‌ترین آنها به چشمۀ “فین” (در حدود ۲ کیلومتری این چشمه) میتوانند به‌نحوی در نقشِ سدّی زیرزمینی عمل کرده و آبخانِ(آب،خان) این چشمه را بوجود آورده باشند. مردم از دیرزمان با چشمۀ سلیمانیه (منسوب به سلیمان نبی) نامیدنِ “چشمۀ فین”، آن را مقدس و ورجاوند دانسته‌اند.
اینکه آب عامل حیات و علّتِ عمدۀ تشکیل زیستگاه‌های آغازینِ تمدن بشر است و اینکه زیستگاه تپۀ سیَلک، با بیش از شش هزار سال قدمت از آب این چشمه تغذیه میکرده و همچنین اینکه آب، همیشه در باورهای اسطوره‌ایِ مردمان چیزی ستودنی، مقدس و گرامی بوده مقدس شمردنِ “چشمۀ فین” را قابل درک می نماید و این مقدس شمردنِ چشمۀ “فین” در نسبت دادن آن به سلیمانِ نبی منعکس شده است.
“جهنده بودنِ” چشمۀ “فین” که بصورت فوّاره زدن و جوشش از درونِ زمین بیرون می‌آید عامل و ریشۀ نامِ “فین” است.
در ویکی‌پدیای فارسی تحت عنوان چشمه و قنات سلیمانیه (چشمه “فین”) به دو نکته اشاره شده است؛ نکتۀ اوّل اینکه چشمۀ “فین” قناتی با چهارده حلقه چاه است و نکتۀ دوّم اینکه میزان آبدهی آن ۳۵۰ لیتر در ثانیه می‌باشد. گفتنی است این میزان آبدهیِ بالا برای قناتی با فقط چهارده حلقه چاه، غیرعادی می‌نماید؛ بنابراین منطقی است تصوّر شود که “فین” در ابتدا یک چشمۀ طبیعی بوده و در طول هزارهها آب لازم برای زیستگاه “فین” و تپه سیلک را تأمین میکرده است و تبدیل آن به قنات با حفر معدود چاههائی برای پاک‌سازی و آزادسازی چشمه و افزایشِ آبدهیِ آن مدّت‌ها پس از تشکیل زیستگاه کهنِ سیلک در زیر پای آن صورت گرفته است.
شایسته است دربارۀ تاریخچۀ مستندتر و مفصل‌ترِ چشمۀ “فین” به اکتشافات متعدّدِ و دوره‌ایِ باستان‌شناسان و نوشتارهای فراوانِ آنان, به‌خصوص گیرشمن [۶] و ملکِ شمیرزادی [۷] مراجعه شود.
تاریخچۀ محلّه “فینِ” (Fin) کاشان
“فین” نام جایی در شهر کاشان است که امروزه منطقه‌ای از این شهر را تشکیل می‌دهد درحالی‌که تا چند دهه پیش، نام دهی در جنوب‌غرب این شهر و در خارج آن بود. چشمۀ سلیمانیه و باغ تاریخیِ “فین” , معروف به باغ شاه و همچنین تپۀ باستانی سیلک از جاهای مهم و دیدنی کاشان است [۸] .
چنان‌که در شرح “چشمۀ فین” (چشمۀ سلیمانیه) در بارۀ نقش آبِ این چشمه در شکل‌گیری تمدن تپۀ سیلک گفته شد بسیار منطقی است که زیستگاهِ “فین”، نام خود را از وجود “چشمۀ فین” گرفته باشد نه اینکه چشمۀ مذکور نام خود را از زیستگاه “فین” گرفته باشد.
تاریخچه و موقعیت جغرافیائی “فینِ” (Fin) هرمزگان
“فین” نام بخشی از شهرستان بندرعباس، استان هرمزگان است. زیستگاه “فین” در فاصلۀ حدود ۱۱۰ کیلومتری شمال غربِ بندرعباس (فاصلۀ هوایی حدود ۶۵ کیلومتر) واقع شده است. این زیستگاه باوجود باغ‌های نخلِ متراکم، نمونۀ واقعی یک باغ شهر است. زیستگاه “فین” باوجود جاذبه‌های طبیعی مانند آبشار، چشمۀ آبگرم (چشمه‌های “فین”) و دیدنیهای دست‌سازِ بشر؛ مانندِ نخلستان، قلعۀ باستانی و مجموعۀ استخر و حمام‌ها از مناطق دیدنیِ استان هرمزگان می‌باشد.
قلعۀ “فین” در داخلِ شهر “فین” قرار دارد. این قلعه امروزه مخروبه شده و بخش‌هائی از آن در حال فروریزی است. قلعۀ “فین” بر بالای تپه‌ای ساخته شده است. این قلعه با توجه به سفال‌های به‌دست آمده از آن به قرون میانه اسلامی نسبت داده میشود. نام این اثر باستانی با شماره ۷۲۷۰ در فهرست آثار ملّی کشور ثبت شده است. قلعۀ “فین” در زمین‌لرزۀ سال ۱۳۸۶ آسیب دیده است [۹] .
اگر از فضا، مثلاً از یک ماهواره (برای مثال، در نرم‌افزار گوگل ارث “Google Earth” ) به محدودۀ زیستگاه “فینِ” بندرعباس نظاره شود ملاحظه خواهد شد که نخلستان‌های “فین” و “مارُم” (Mārom) با فاصله ۲/۳ کیلومتری از یکدیگر (مارم در ۲/۳ کیلومتری غرب فین) همچون نقطه‌هایی سبزِ پُرپُشت، در پهنه‌ای از سرزمین کوهستانی با دشت‌های میان‌کوهی قرار دارند. البتّه پهنه‌های پراکنده‌ای از مزارع و باغ‌های نه‌چندان متراکم نیز در کوهپایه‌ها به چشم می‌خورد که زیستگاه‌های دیگری در بخشِ “فین”؛ ازجمله دِه‌های رضوان (رزوان؟) [۱۰] و “سرزه”(سر،زه) [۱۱] را تشکیل می‌دهند. اما دو نقطۀ نخلستانیِ پُرپُشت “فین” و “مارم”، هر دو به اعتبارِ مجموعه چشمه‌هایی معروف به چشمۀ “فین” و چشمۀ “مارم” به‌وجود آمده‌اند و وجود آبِ این چشمه‌ها است که عامل تشکیل زیستگاه‌های “فین” و “مارم” و نخلستان‌هایی کهن‌سال، در طول زمان شده است.
نگارنده که خود مدّتی به جهت کارِ رویِ دو معدنِ سنگ آهن هماتیتیِ “آک‌کهور” و “کوران” به منطقه رفت‌وآمد داشته در موقعیتِ طبیعی، جغرافیائی، باستانی و تاریخیِ منطقۀ “فین” دقّت نموده است. مجموعه چشمه‌های”فین”، “چشمۀ آبگرم معدنی” میباشند. این مجموعه چشمه دارای یک چشمۀ اصلی است که در زیر پای آن حمام و تأسیساتِ تقسیمِ آب (سهمیه‌بندی آب) وجود دارد. حمام که با گرمای طبیعیِ آب برای استحمام مورد استفاده قرار می‌گیرد دارای نوبت‌بندیِ روزانه و هفتگی برای استفادۀ مردان و زنان است. آثارِ یک آسیاب مخروبه و کانالِ آبی که به چاهِ آسیاب می‌رسد هنوز در زیر پای چشمه در کنار آبشاری کوتاه و پهن وجود دارد.
چشمه‌های “فین” و “مارُم” از‌نظر طبیعی و زمین‌شناسی در امتداد یک فصل مشترک از دو نوع لایه‌های سنگیِ سنگ آهکِ سازندِ گوری و مارن و سنگ آهک مارنیِ سازندِ میشان مربوط به دوران سوّم زمین‌شناسی هستند. این دو لایۀ چینه‌شناختی کمی نسبت به هم لغزیده و سطحی گسل مانند را ایجاد کردهاند [۱۲] . میزان آبدهیِ (دبی) زیادِ چشمۀ اصلیِ “فین”و جوشان (فواره‌وار)[۱۳] بودن و آب معدنی بودن (دارای املاح معدنی) و همچنین گرمای آن و قدمت زیستگاهِ “فین”، همگی نشان می‌دهند که تشکیلِ زیستگاه “فین” در آغازِ پیدایش آن، معلولِ وجود آبِ چشمۀ “فین” بوده است (همچنین است در مورد چشمۀ مارُم). وجود قلعۀ نیمه مخروبه که خطر فروریختنِ بخشی از آن در اثر زمین‌لرزۀ احتمالی در آینده امری جدّی است از کهن بودنِ تاریخچۀ زیست در زیستگاهِ “فین”حکایت دارد. هرچند ساختمانِ قلعه از‌نظر باستان‌شناسی مورد بررسی قابل توجّهی قرار نگرفته امّا به نظر می‌رسد که عمرِ این سازۀ کهن بیش از آن باشد که در ویکی‌پدیای فارسی تخمین زده شده است. (گفته شده که مربوط به قرون میانۀ اسلامی است).
علاوه بر چشمه‌های آب‌گرمِ “فین” و “مارُم” چشمۀ آبگرم دیگری به نام چشمۀ آبگرم “تیربوئیه” (Tirbooieh) در فاصلۀ ۵/۱ کیلومتری شمال‌غربِ دهی به همین نام و در فاصلۀ ۱۶ کیلومتری غرب شمال‌غربِ چشمۀ “فین” واقع شده که آب آن گرمایی گزنده دارد و از آب چشمۀ “فین” بسیار گرمتر است. رسوباتِ تراورتنیِ فراوانِ زیر پای این چشمۀ آبگرم از وجود املاح فراوان، به‌خصوص بی‌کربنات‌کلسیم در آب چشمه حکایت دارد.
فهرستی از نام جاهائی که در آنها واژۀ “فین” و یا گویش‌هائی از این واژه آمده است:
در مقدمه گفتیم واژۀ “فین” به معنیِ “چشمۀ آب” است که حالت جهنده دارد. برای تائید این نکته که “فین” به معنیِ “چشمۀ آب” است ذیلاً فهرستی از جا و مکان‌هائی را می‌آوریم که در نام آنها واژۀ “فین” آمده است و به معنی “مظهرآب” از جمله چشمه و قنات می‌باشد.
۱– “فنوج” (Fanuj)
“فنوج” (Fanuj, Fenowej?) نام بخشی در شهرستان “فنوج”، استان سیستان و بلوچستان است. “فنوج” از زیستگاه‌های کهن ایران می‌باشد. دیگر نام‌های محلّیِ “فنوج” عبارت‌اند از: “پنوچ” (Panuch, Panowech) و “پنو” (Pannu, Pannow).
نامِ “فنوج” در اصل، “فنو” (Fanu, Fanow) و یا “فنوک” (Fanuk, Fanowak) و یا “فنوه” (Fanuh, Fanoweh) بوده که حرفِ “ک” و یا “ه” در آن در اثر عربی زدگی به حرفِ “ج” تبدیل شده است.
نامِ “فنوج” را میتوان به دو بخشِ “فن”، گویشی از “فین” و “وج” مخفف “اوج” (Owaj, Owej) ، عربی شدۀ “اوه” ( Owah,Oweh) یا “اوک” (Owak, Owek) بخش‌بندی نمود.
۲– “قنات ابفینِ” (Abfin Qanāt)قم
“قناتِ ابفین” نام قناتی در دِهِ ابفین، بخش کهک، شهرستان قم است. این نام در فهرست قناتهای شهرستان قم آمده است [۱۴] .
نام “ابفین” را میتوان به دو بخشِ “اَب” (Ab)، گویشی از آب (Āb) و “فین” بخش‌بندی کرد. به این ترتیب “ابفین” به معنیِ “آبِ فین” و یا “فیناب” خواهد بود.
۳– “افینِ” (Afin) زیر کوه
“افین” نام دِهی در دهستانِ “افین”، بخش “زهان”، شهرستان زیرکوه، استان خراسان جنوبی است. [۱۵]
نام “افین” را میتوان به دو بخشِ “اَ” (A) و “فین” بخش‌بندی نمود که در آن، “اَ” (A) مخفف “اَب” (Ab)، گویشی از “آب” (Āb) می‌باشد. به عبارت دیگر میتوان گفت که نام “افین” گویشی خلاصه شده از نام “آبفین” (Ābfin) است.
۴– “قناتهای فنود علیا و سفلی” (Fanud-e olyā va soflā Qanāts) فردوس
“قناتهای فنود علیا و سفلی” (Fanud, Fenud) نام دو قنات در دِهِ مهوید، بخش مرکزی، شهرستان فردوس است (ویکی‌پدیای فارسی، ذیل “فهرست قناتهای شهرستان فردوس”).
در نام “فنود” (Fanud) واژۀ “فن” (Fan) گویشی از “فین” می‌باشد.
۵– “فان‌فینِ” (Fānfin) الموت
“فان‌فین” (Fānefin, Fānfin) نام دِهی کوچک در ۸ کیلومتری فاصلۀ هوایی بسوی شمال غرب از رجایی دشت، منطقه الموت، استان قزوین است .
۶– “دقّ فینوِ” (Daghghe Finu) بندرعباس
“دقّ فینو” (Finu, Finno, Finow) نام دِهی در دهستان سیاهو، بخش مرکزی، شهرستان بندرعباس، استان هرمزگان است [۱۶].
۷– “کوه فینوِ” (Finu Mountain ) هرمزگان
“کوه فینو” (Kuhe Finu, Finow) نام کوهی در دهستانِ سیاهو (بخش کوه‌های دهستان سیاهو)، بخشِ مرکزی، شهرستان بندرعباس است [۱۷] .
نام “فینو” (Finu, Finow) که در یک جا نام دهی و در جائی دیگر نام کوهی است درواقع مرکب از دو بخشِ “فین” (Fin) و “او” (Ow) می‌باشد که در آن، “او” (Ow) گویشی از “آب” (Āb) است و “فینو” به معنیِ “چشمۀ آب” خواهد بود.
۸– “فینِ” (Fin) جاپلقِ ازنا
“فین” نام دهی در بخش جاچلق (گاپله) در شهرستان ازنامی می‌باشد [۱۸].
۹– “فِیَنِ” (Feyan) پنجکِ رستاقِ نوشهر
“فِیَن” نام دهی از دِه‌های پنجکِ رستاقِ نوشهر استان مازندران می‌باشد.
۱۰– پارک جنگلیِ “فین” (Fin)
“فین” نام یک پارک جنگلی در ۵ کیلومتری جنوب شهر چالوس در مسیر کرج- چالوس می‌باشد.
تجزیه و تحلیل و ریشه‌یابی
الف- “فین” به معنیِ “چشمۀ آب” است, چرا؟
شواهد زیر معنیِ “چشمۀ آب” برای واژۀ “فین” را تائید می‌کنند:
۱-در وبگاه “واژه‌یاب” معنی‌های “مرداب”، “زمینِ آبگیر” و “هور” برای واژۀ “فین” می‌آید که همگی مظهرهائی از آب هستند و نشان می‌دهند که به هر حال، “فین” می‌تواند در حالت عام به معنی “مظهری از آب” باشد.
۲- در فهرستی شرح ۶جا آورده شد که در آنها واژۀ “فین” نامِ جا و مکانی است: ۱) محلّه “فینِ” کاشان، ۲) چشمه “فین” سلیمانیه کاشان، ۳) چشمۀ “فینِ” هرمزگان، ۴) “فینِ” جاپلقِ ازنا، ۵) “فینِ” پنجکِ رستاق نوشهر و ۶) پارک جنگلیِ “فین”.
۳- در فهرستی دیگر شرح ۴ جا و مکان آورده شد که واژۀ “فین” در آنها همراه با پیشوند و یا پسوندهای “او” (Ow)، “اَب” (Ab) و “اَ” (A) آمده است و این پیشوند و پسوندها گویش‌هائی از “آب” (Āb) میباشند: ۱) کوهِ “فینو”، ۲) دقِّ “فینو”، ۳) قنات “ابفینِ” قم و ۴) “افینِ” زیرکوه.
۴- در نام “فان فینِ” الموت، قناتهای “فنودِ” علیا و سفلی و “فنوج” نیز گویش‌هائی از “فین” آمده است.
۵- در ۲ نام “دقّ فینو” بندر عباس و “کوه فینو” هرمزگان، واژه “فینو” (Finow) مرکب از دو بخشِ “فین” و “او” (Ow)، گویشی از “آب” (Āb) است. بر مبنای این بخش‌بندی، نام “فینو” به معنیِ “آبِ فین” یا “فیناب” (مظهری از آب) است که این “مظهرِ آب” در نام “دقّ فینو” ممکن است چشمه‌ای باشد که “دقّ فینو” را تغذیه می کند. (“دق” یا “دغ”، تالاب فصلیای است که معمولاً در تابستان خشک شده وبه سطح مسطحی با رسوبات رُسی تبدیل میشود). نام کوهِ “فینو” به‌احتمال‌زیاد به اعتبار وجود چشمۀ “فینو” به این کوه داده شده است. وجود چنین چشمه‌ای در این کوه نیاز به بررسی بیشتر و بازدید میدانی دارد.
۶- در ۲ نام قناتِ “اَبفینِ” قم و “افینِ” زیرکوه، پیشوندِ “اَب” (Ab) و حرف “اَ” (A)، هر دو گویش‌هایی از واژۀ “آب” (Āb) هستند؛ بدین‌ترتیب این نام‌ها به معنی “آبِ فین” یا “فیناب” و به همان معنیِ نام “فینو” خواهند بود. اینکه واژۀ “ابفینِ” قم نام یک قنات است (قنات اَبفین) نشان می‌دهد که “ابفین” به یک قنات اشاره دارد نه به یک چشمه.
۷-در نام “فَنوج”, حرفِ “ج”, عربی شدۀ حرفِ “ک” و یا حرفِ “ه” می باشد که پسوند مکان و جا است. بدین‌ترتیب نام “فنوج” در اصل، “فنوک” (Fenuk, Fanowak, Fenowak Fanuk,) و یا “فنوه” (Fenoweh, Fanoweh) بوده که پس از عربی شدن به “فنوج” بدل شده است. در نام قناتهای “فنودِ” علیا و سفلیِ فردوس میتوان این نام را به دو بخشِ “فنو” (Fenow Fanow, Fenu, Fanu,) و “د” بخش‌بندی نمود. ولی به هرحال معنیِ بخشِ “د” (D) برای نگارنده مشخص نیست.
۸- وجود نام‌های تاقدیسِ “هندون” (Handun)، کوه “فینو” (Finu, Finow) ،چشمه آبگرم “گنو” (Ginuu, Genow)، “سرخون” و “کونوک” (Kunuk) در پهنۀ استان هرمزگان و در اطراف بندرعباس قابل‌توجّه است. وجود واژۀ “هن” در نام “هندون”، “فین” در نام “فینو”، “گن” در نام “گنو”، “خون” در نامِ “سرخون” و “کون” در نامِ “کونوک” (کون اوَک “Kanowak” ) که همگی روی نقشۀ زمین‌شناسی این منطقه (به مقیاس ۱:۱۰۰۰,۰۰۰) نام تاقدیس‌های زمین‌شناسی هستند، از نظر ریشۀ نامشان شایستۀ بررسی و مطالعۀ بیشتر میباشند.
۹- با مقایسۀ “فینِ” هرمزگان با “فینِ” کاشان و شباهت‌های آنها با برخی دیگر از جاهائی که واژۀ “فین” و دیگر گویشهای آن در نام آنها آمده ملاحظه شد که واژه “فین” به معنی “چشمۀ آب” است.
با توجه به واژۀ “فین” که خود به معنیِ “چشمه” است ملاحظه میشود که نام “چشمۀ فین” در واقع معادل “چشمۀ چشمه” است و مفهوم این “مظهرآب”, یکبار با نامِ “فین” و بار دیگر با واژۀ “چشمه” می‌آید. علّت این تکرار، مشابه موارد ذکر شده در برخی نام‌های دیگر ناشی از تبدیل اسمِ عام به اسمِ خاص در طول زمان و پس از فراموش شدنِ علتِ نام‌گذاری “فین” و باقی ماندنِ علت وجودی آن؛ یعنی ادامۀ فعالیت چشمه است.
ب – فین به معنیِ “چشمۀ آبِ جهنده” است, چرا ؟
۱-چشمه‌های “فینِ” کاشان و “فینِ” مارُم در شهرِ “فینِ” هرمزگان چشمه‌هائی هستند که آب از درون آنها به حالت جهنده بر بیرون می‌آیند.
۲- بی‌تردید، وجود آثار کهنِ زیست در زیر پای چشمۀ “فین”، فورانی بودن، گرم بودن و داشتنِ املاح معدنی، در نام‌گذاریِ دیرینۀ این چشمه، به نام “فین” نقش داشته است.
سخن پایانی
۱-در همگیِ جاهائی که واژۀ “فین” در آنها آمده پسوند “او” (Ow) و یا “اَب” (Ab) می‌آید که گویش‌هائی از آب (Āb) هستند. به این ترتیب مسلّم است که بین واژۀ “فین” و “اَب”, یک رابطۀ زایشی وجود دارد. یعنی “فین” به معنی نوعی از “مظهرآب” می‌باشد و این مظهرآب “چشمه” است. ولی از آنجائی که چشمه‌های “فینِ” کاشان و “فینِ” هرمزگان, چشمه‌هائی هستند که آب از آنها بصورت جهنده بیرون می‌آید میتوان گفت که “فین” به معنیِ “چشمۀ آب جهنده” می‌باشد. لیکن این اظهارنظر نیاز به تائیدهای بیشتری می‌باشد، از جمله بازدید از جاهائی که در این نوشتار فهرست شده‌اند و بررسی‌هائی بیشتر در منابع تاریخی و ادبی، همچنین شناسائی جاهائی بیشتر با نام “فین” و دیگر گویشهای آن.
پی‌نوشت:
برگرفته از کتاب “ریشه یابی هزار و پانصد جانام کهن” نوشتۀ پژوهشگر, دکتر مرتضی مومن زاده.
۲- Jean- Baptiste Eugène Napoléon Flandin ,1809-1889
۵ – گسل (Fault) به شکافی در زمین گفته میشود که تکّۀ یک سوی شکاف نسبت به یک سوی دیگر آن لغزیده و جابجا شده باشد.
۶- Ghirshman, R., Iran from the earliest times to the Islamic Conquest, Penguin books, 1954.
۷- صادق ملک شمیرزادی، باستان‌شناس، ۱۳۱۹ تا ۱۳۹۹
۱۰ – نگارنده احتمال می‌دهد نامِ کهنِ “رضوان” دارای دیکتۀ “رزوان” (رز – اوان “Razowān” ) بوده باشد که در آن، “رز” (raz) گویشی از “ری” به معنی “چشمه” و ” اُوان” (او- آن) (Ow- ān) به معنی محل و جای او (Ow) یا “آب” است.
۱۱ – “سرزه” (سر-زه) احتمالاً به معنی “سرچشمه” باشد که در آن، “زه” به معنی محل بیرون آمدن آب از زمین است که می‌تواند یک “چشمه” باشد و “سَر زه” به معنی “سرچشمه” خواهد بود, همچون “سراب” (سر-آب) که بمعنی جایی است که آب ار زمین سر بر می آورد.
۱۲ – https://www.google.com/earth/.
۱۳– از نظر فورانی بودن میتوان این چشمه را با چشمه “فین” کاشان مقایسه کرد.
۱۸ – در ویکی‌پدیای فارسی زیر نام “جاپلق” آمده است که “جاپلق” عربی شدۀ “گاپله” و نام سرزمینی کهن در غرب ایران مرکزی است. نام “فین” به عنوان یکی از روستاهای قدیمیِ “جاپلق”، همراه با نام‌های “دهنو صمصام”، “کرتیلان” و “مرزیان” می‌آید.
- درباره نویسنده:
- تازه‌ترین‌ها:
