ایرج زبردست و رباعیاتش

دکتر سعید حمیدیان

حادثه ظهور ایرج زبردست خُنیدگی و خجستگی بی گفت و گو دارد. او  با رباعی‌اش خودآگاه یا ناخودآگاه خطی به قطر میهنش از شیراز تا نیشابور رسم کرد بی آنکه کمترین انگیزه و اندیشه چالش با بزرگمرد و نابغه رباعی سرایی یعنی خیام را در دل بپرورد، برعکس آنچه از کل شعر او بر می آید عشق و ارادتی خالصانه و صادقانه به چهره‌   های بزرگ شعر پارسی است. زبردست همواره احترام بزرگان شعر و ادب  معاصر را داشته است و این یکی از خصائص بسیار نیک اوست.

ایرج شیرین سخن، به همان اندازه که در مضمون و محتوا و شکل شعرش نوگرا و مرد زمانه خویش است از حیث منش و اخلاق و رفتار خوشبختانه متعلق به نسل های قدیم و پیرو آنهاست،فروتن، مردم دار، سخن نیوش و نقدپذیر است. آری این همه اوج گیری و فراروی مداوم به قول خواجه شیراز بی چیزی نیست.

آشنایی من با زبردست از جلسات بزرگداشت سعدی و دو سه بارهم بزرگداشت حافظ در بیستم مهرماه در شیراز بود… می‌شد حدس زد که ایرج به کدام سمت و سو می‌رود و کدام مرزها را در آینده در خواهد نوردید. ارادتم به او در فزون بود اگرچه درد بی درمان پا مرا از سفر مجدد به شیراز و دیدن روی دوستان بزرگوار از جمله استاد زبردست محروم کرد…

ایرج سیره نیاکان دارد. نه اسیر زندگی بی‌معنای امروز است که نه پدر و مادر می‌شناسند و نه حرمت بزرگ‌تر از خود را رعایت می‌کنند.

ایرج نه از ذوق بی نهایت بی بهره است و نه از مایه درد. پیشتر اشاره‌ای به نوگرایی ایرج کردم. به گمانم آنان که رباعی ایرج را به هرگونه و به هر انگیزه‌ای با رباعی خیامی قیاس می‌کنند، گرفتار قیاس مع‌الفارق هستند چون اشتراک این دو فقط از نظر ادبا قالب یا به قول ادبا قالَب است و بس چون زبردست مثل هر نوگرای دیگری مضمون و محتوا و شکل شعرش را از اینجا و اکنون یعنی زمانه خود می گیرد و حاصل کار را به زمان و محیط خود بازپس می‌دهد ضمن اینکه هیچگاه دست از جست و جو و گشت و گذار در محیط و عوالم عصر خویش  و نیازهای جامعه امروز بر نمی دارد. او هرجا هم که ضرورتی ببیند برش‌ها و سطربندی‌های تازه در همان قالب متعارف رباعی ایجاد می کند یعنی از مصراع بندی‌های نیمایی هم کمابیش بهره می‌گیرد چنانکه گاه به جای چهار لخت رباعی سنتی آن را تا هشت و نه لخت و گاه حتی بیشتر تقطیع می‌کند. این رسمی است که در شعر نو پدید آمده است.

شگفتی آفرینی به ویژه در لخت چهارم رباعی یا سطر پایانی جزو همیشگی کار او در رباعی است. به گمانم این را باید عامل جاذبه رباعیات زبردست دانست.