در باب استرس (۴) و پایانی
پاسخ آرمیدکی Relaxation response
همانطور که در نوشته های پیشین اشاره شد هرگاه ذهن ما محرکی را خطرناک ، ناخوشایند ، یا مهاجم تشخیص دهد واکنشی را به راه می اندازد که آن را استرس می‌نامیم. این واکنش همان واکنش معروف «ستیز یا گریز» fight or flight است. محرکی را که باعث استرس شده است محرک تنش زا stressor می نامیم. پس استرس در واقع پاسخی است به محرک های محیطی. بنابراین می توان آن را «واکنش استرس» یا «پاسخ تنش stress response » نیز نامید.
مشخصه «پاسخ تنش» چنان که ذکر شد ، تحریک دستگاه عصبی سمپاتیک ، انقباض عضلانی ، افزایش ضربان قلب و تعداد تنفس و ترشح حجم قابل ملاحظه ای از انواع هورمون ها است که در مجموع حالتی از برانگیختگی ، فشار عصبی، مراقبت و آمادگی ایجاد می کند تا فرد بتواند بلافاصله پاسخ مناسب بدهد. همه این حالت ها کاملا متناسب با یک واکنش سریع هستند اما آنگاه که مزمن شوند دیگر نه یک واکنش در جهت انطباق ما با محیط ، بلکه خود اسباب آسیب ما خواهند بود. به این جهت است که استرس های شدید و طولانی با بیماری های متعدد در دستگاه های قلب و عروق ، گوارش ، ایمنی و عصبی – عضلانی همراه هستند.
در دنیای امروز، متاسفانه یا خوشبختانه ، نمی توان به غاری گریخت و در خلوت آن به آسودگی دست یافت. محرک های تنش زا همه جا هستند ، برخورد با آنها غیر قابل اجتناب و در پاره ای موارد برای پیشبرد امور زندگی حتی ضروری است. به همین دلیل می توان گفت که «واکنش استرس» در بسیاری از مردم به طور مزمن در جریان است. این گروه بزرگ از مردم ، که احتمالا شامل اکثریت ما است ، در خطر ابتلا به بیماری های مرتبط با استرس هستند. آز سوی دیگر با توجه با این که « پاسخ تنش» را هیجان هایی از نوع ترس ، اضطراب ، خشم و در نهایت افسردگی همراهی می کند ، افراد تحت استرس طعم زندگی را نیز تلخ تر از آن چه باید حس می کنند. از این رو گروههای زیادی از محققین و متفکرین در چند دهه اخیر در تلاش بوده اند تا راههایی برای مقابله با استرس مزمن فراگیر در زندگی مدرن بیابند.
در دهه ۷۰ میلادی، در دانشگاه هاروارد در آمریکا، یک متخصص قلب به نام دکتر هربرت بنسن Herbert Benson متوجه شد که علاوه بر پاسخ تنش بدن ما قادر به نوع متفاوتی از واکنش نیز هست که محرک های دیگری آن را برمی انگیزند و کاملا در جهت عکس استرس یا « پاسخ تنش» عمل می کند. او این قابلیت بدن را «پاسخ آرمیدگی Relaxation response » نامید.
«پاسخ آرمیدگی» مشخصات فیزیولوژیکی دارد که از جمله آن ها است : کاهش حساسیت در دستگاه لیمبیک مغز ، کم شدن فعالیت در دستگاه عصبی سمپاتیک ، کاهش ضربان قلب ، کاهش تعداد تنفس و کاهش مصرف اکسیژن و همین طور کاهش مصرف گاز دی اکسید کربن. اگر «پاسخ تنش » برانگیختگی و گوش به زنگی hypervigilance مدام را سبب می شود ، «پاسخ آرمیدگی » ، در مقابل ، حسی از سکون و طمأنینه و آسودگی می دهد.
باید توجه داشته باشیم که همانطور که استرس یک واکنش در بدن ما است ،« پاسخ آرمیدگی » نیز یک عکس العمل است. «پاسخ آرمیدگی» خود یک تکنیک نیست. حال سوال این است که چگونه می توان «پاسخ آرمیدگی » را در بدن به راه انداخت؟ روش های مختلفی برای این کار وجود دارد. برخی از آنها را قرن ها است که می شناسیم و گروه های زیادی از مردم ، خصوصا در مشرق زمین ، از آنها به طور مداوم استفاده می کنند. برخی دیگر نیز محصول تحقیقات غربی هستند. انواع مراقبه ها meditations ، فنون کنترل تنفس ، آرمیدگی گام به گام ماهیچه ها progressive muscle relaxation ، یوگا ، تای چی ، تصویرسازی imagery و هیپنوتیزم همه از روش هایی هستند که می توانند سبب راه انداختن «واکنش آرمیدگی» شوند. هیچیک از این روش ها در میزان واکنشی که ایجاد می کنند با هم آنچنان تفاوتی ندارند. هر کس بنا به طبع خود می تواند یکی از آنها را برگزیند. هیپنوتیزم بین این روش ها این حسن را دارد که با آموختن خود-هیپنوتیزم می توان همراه با یک «واکنش آرمیدگی» لذت بخش به اهداف دیگری نیز مانند بهبود عملکرد کاری و درسی ، کسب عادات مفید یا حذف عادات مضر و امثال آنها دست یافت. درباره تاثیرات درمانی هیپنوتیزم ، از جمله ایجاد پاسخ آرمیدگی ، در نوشته های دیگری سخن خواهیم گفت.
دکتر Benson معتقد است که برای ایجاد یک «پاسخ آرمیدگی» چهار چیز لازم است:
۱- اولین چیزی که نیاز داریم یک محیط آرام است
۲- یک وسیله که ذهن ما را ، که دائم میل دارد از جایی به جایی برود و از شاخه ای به شاخه ای بپرد ، موقتا متمرکز نگاه دارد. این وسیله می تواند یک صدا ، یک جمله ، یک موسیقی یا هر چیزی باشد که ذهن ، به جای پراکندگی روی آن متمرکز شود
۳- وضعیت راحت بدنی که در آن ماهیچه ها انقباض غیر لازم نداشته باشند
۴- حالتی از پذیرندگی در ذهن که هر چه را به ذهن آمد بدون قضاوت و توجه رها کند.
آیا «واکنش آرمیدگی» عوارضی دارد؟
تمام روشهایی که باعث واکنش آرمیدگی می شوند اصولا روش هایی امن و بی عارضه هستند. عوارض بسیار نادر ان تنها در برخی اختلالات روان پریشی (psychotic) ، اختلال های خلقی بسیار شدید و اختلالات هذیانی (delusional) و احیانا حین مصرف برخی داروها دیده شده است. از این موارد نادر که بگذریم «واکنش آرمیدگی» در اکثریت بزرگ افراد بدون عارضه و خطر است.
استفاده درمانی از «واکنش آرمیدگی»
پژوهش های فراوانی نشان داده اند که استفاده از «واکنش آرمیدگی» در بسیاری از بیماری های مرتبط با استرس میتواند باعث کاهش شدت علائم یا بهبود پیش آگهی بیماری شود. تاثیر مثبت «واکنش آرمیدگی» در دردهای مزمن ، سندرم روده تحریک پذیر، بیماری های عروق کرونر قلب ، برخی بیماریهای پوستی و مفصلی ، بعضی سردردها و فشار خون دیده شده است. اما باید دانست که این شاخه پزشکی کم و بیش جوان است و هنوز برای اظهار نظر قطعی در بسیاری از موارد خیلی زود است. هر روش آرمیدگی برای بیماری باید در کنار درمانهای متداول پزشکی انجام شود.
اما آن چه که می دانیم این است که برای افراد جامعه امروز ، اگر ، واکنش روزانه استرس را ، بتوان به نوعی کثیف شدن بدن در طول روز تشبیه کرد ، «واکنش آرمیدگی» مثل حمام کردن است. هر یک از روش هایی که منجر به آرمیدگی می شوند مثل آب آثار استرس روزانه و مداوم را می شویند و آرامش و تری و تازگی برای جسم و ذهن ما می آورند. امروزه این روش ها نه تنها پشتوانه قرن ها خرد باستانی ، بلکه حمایت علم نوین را نیز با خود دارند.
آرشیو نوشته‌ها و شناسایی نویسنده:
دکتر صبا هدا پزشک و متخصص پاتولوژی در ایران و هیپنوتراپیست در کانادا است که در نورت ونکوور مشغول فعالیت است. برای آشنایی بیشتر می‌توانید به وبسایت او www.hodawellness.com یا وبلاگ www.cherishbeing.com و یا کانال تلگرامی https://t.me/hypnosisandhealth مراجعه بفرمایید.
