ریشه‌ نام “شهر شوشتر”

دکتر مرتضی مومن‌زاده

مقدمه:

   واژۀ “شوشتر” از دو بخش “شوش” و “تر” تشکیل شده است. واژۀ “شوش”، خود نام شهری کهن در خوزستان می‌باشد و “شوشتر” که آن نیز نام شهری کهن است با پسوند “تر” به شهر “شوش” منتسب می‌شود. بطوریکه در این نوشتار خواهد آمد واژۀ “تر” به معنیِ عامِ “مظهرآب” و در مورد “شوشتر” به معنیِ “رود” می‌باشد. به این ترتیب “شوشتر” به معنیِ “رودِ شوش”، “شوشرود”، “شوشاب”، “آبِ شوش” و “نهرِ شوش” خواهد بود. اگر بتوانیم با ارائه شواهد و دلایل قابل قبول، معنیِ واژۀ “تر” را بدست آوریم نه تنها ریشه نام شهر “شوشتر” مشخص خواهد شد بلکه راهی برای شناسائی ریشۀ نام بسیاری دیگر از جاها, چه در سرزمین ایران امروزی و چه در سایر سرزمین‌ها گشوده خواهد شد از جمله شهر “الشتر”، “رود اترک”، “دریاچۀ تار”، شهرِ کهن و اسطوره‌ای “ترویِ” ترکیه، “ترودِ” ترکیه، روستای “طرودِ” (ترود) سمنان، روستای “توروسِ” ترکیه، قنات علی‌آبادِ “ترکَن”، “طراز (تراز) ناهیدِ” ساوه، رودِ”طُزُقِ” مشهد، “طَرق” و “تارِ” نطنز، تنگۀ “رودِ تارا” مونته‌نگرو، “تیرآبادِ” میانه، “تیرآبادِ” نائین، “تیرآبادِ” زاهدان, “تیرآبادِ” خاش و بسیاری دیگر.

   در این نوشتار ریشه‌ نام “شهرکهن شوشتر” و در دو نوشتار بعدی، به ترتیب ریشۀ نام “رودِ اترک” و شهر اسطوره‌ای “تروی” ترکیه را عرضه خواهیم نمود. برای ریشه‌‍‌ یابیِ این سه جا، لازم است که کلید واژۀ “تر” یا “طر” (Tr,Tar,Tor) و گویش‌های دیگر آن، یعنی “تار” یا “طار” (Tār) و “تیر” یا “طیر” (Tir) به دقت بررسی، معنی‌ یابی و ریشه یابی شوند. به این منظور ابتدا تاریخچۀ “شهر شوشتر” مرور می‌شود، سپس به شرح مختصر جاهائی پرداخته خواهد شد که واژۀ “تر”، یا “طر” و یا گویش‌هائی از آن در آن نام‌ها وجود دارد. به این امید که از داده‌های آنها نیز برای ریشه‌یابیِ واژۀ “تر” و گویش‌های دیگر آن بهره گرفته شود. آنگاه از تلفیق  و مقایسۀ نتایج بدست آمده, با اطلاعات حاصل از شرح و تاریخچۀ “شوشتر”، “رودِ اترک” و “شهر کهن تروی” (به روشِ منطقیِ قیاس)  به ریشه نام و علّت نامگذاریِ این سه جا برسیم.  

 تاریخچۀ “شهر شوشتر” و موقعیت جغرافیائیِ آن (Shushtar)

“شوشتر”، نام شهری کهن در بخش مرکزی، شهرستان شوشتر، استان خوزستان است. رود “کارون” از شهر “شوشتر” می­گذرد. رود “کارون” در محلّ “بند میزان” (ساخته شده در دوره­ ساسانیان که تحت عنوان “نظام آبی تاریخی شوشتر” به  ثبت میراث جهانی رسیده) به دو شاخه می­شود که یکی “گرگر” [۱] و دیگری “شطیطه”نام دارند. شاخۀ “گرگر”، در واقع کانالی است دست کندۀ انسان که تاریخِ احداث آن مشخص نیست. شاخۀ “گرگر” از داخل شهر “شوشتر” عبور می­کند و آبشار‌‌هایی را در شهر به وجود می­آورد (تصویر شمارۀ ۱). بسیاری از تأسیسات آبیِ باستانی؛ همچون آسیاب‌ها، کانال­ها، پل بندها و آبشارها، در مسیرِ شاخه‌های “گرگر” و “شطیطۀ” رود کارون ساخته شده‌اند[۲]  .

تصویر شماره ۱: سازه‌های آبی شهر “شوشتر” در مسیر رودِ گرگر (شاخه‌ای از رود کارون)

در باره ریشۀ نام “شوشتر” در ویکی‌پدیای فارسی علّت‌های چندی آمده است. در مورد یکی از این علّت­ها گفته شده که واژۀ “شوشتر” با “تیشتر” در زبان پهلوی، ایزد بانوی باران و آب ارتباط دارد. واژۀ “تیشتره” در اوستا یا “تشتر” و یا “تیر” در منابع زرتشتی همگی ایزد بانو و “ستارۀِ باران” دانسته شده‌اند . ماه هشتم گاه‌ شماریِ ایرانی، ابان (آبان) متعلق به فرشته بزرگ “تیشتر” است. “تیشتر”، اصلِ همۀ آب‌ها و سرچشمۀ تمام چشمه‌های خروشان می‌باشد. چهارمین ماه سال, یعنی “تیر” ماه به ایزدِ “تیشتر” اختصاص داده شده و گفته شده  “تیشتر” در دهۀ نخستینِ “تیرماه”، به شکل جوان پانزده ‌ساله، در دهۀ دوّم به شکل گاوِ نر و در دهۀ سوّم بصورت اسب [۳] ظاهر می‌شود . جشن “تیرگان” که در روز ۱۳ تیرماه برگزار می‌شود منسوب به ایزدبانوی “تیشتر” است.

    واژۀ “تیشتر” و گویش­های متعدد آن؛ یعنی “تیشتره”، “تشتر”،”بشتر” و “تیر” در زبان­های ایران کهن؛ از‌جمله اوستائی و پهلوی، همگی به‌نوعی به “آب” (ایزد بانوی آب و باران) مربوط می­شود. واژۀ “تیشتر” و معنی آن می‌تواند در ریشه‌یابی نام “شوشتر” مفید واقع شود.   

 شرح شهر “شوش” (Susa)

      “شوش”،  نام شهری کهن و مرکز حکومت هخامنشیان است. این شهر در استان خوزستان واقع شده و فاصلۀ هوائی آن از شهر “شوشتر” در حدود ۶۰ کیلومتر در جهت شرق “شوشتر” می‌باشد.  شهر “شوش” در زمان­های پیش از هخامنشیان نیز در دوره‌های سومری، ایلامی و غیره تاریخ ­ساز بوده است. شهرِکهنِ “شوش” شامل کاخ شاپور، کاخ آپادانا، دروازۀ شرقی، کاخ هدیش، شهر پانزدهم، روستای هخامنشی، تپه‌های آکروپل و قلعۀ فرانسوی‌ها و آرامگاه دانیال نبی به عنوان میراث جهانی ثبت داده شده است. شهر “شوش”، پیش از هخامنشیان در طول سده‌ها پایتخت ایلامی‌ها بوده است. نام‌های ایلامیِ این شهر “شوشان” (Ŝuŝan)، “شوشون”(uŝunŜ) و غیره می‌باشد. نام “شوش” در متون انجیلیِ عبری آمده است.

    شهر “شوش”، برابر اکتشافات باستانشناختی و سن‌یابی توسط ۱۴C از ۴۴۰۰ سال پیش از میلاد مسکونی بوده است.

      “شوش” با توجه به اهمیت تاریخیِ خود می‌تواند در تفسیر و ریشه‌یابی نام “شوشتر” نقش مهمّی داشته باشد؛ به‌ این‌ معنی ‌که واژۀ “شوشتر” هر‌چه هست و هر ریشه ای که داشته باشد، جایی است منسوب و منتسب به “شوش” که در آن، “ویژگیِ” “تر” بودن, به “شوش” افزوده شده تا نام “شوشتر” بدست آید.

فهرست برخی جاها که واژه‌های “تر”، “تار” و “تیر” در نامشان می‌آید:

      همانگونه که گفته شد اگر ریشه و معنیِ واژۀ “تر” (طر) و گویش‌های “تار” (طار) و “تیرِ” آن مشخص شود ریشۀ نام “شوشتر” و علّت نامگذاریِ این شهر کهن نیز مشخص خواهد شد. به این جهت به بررسی نام چندین جا که واژۀ “تر” (طر) و دیگر گویش‌های آن در نام آنها آمده می‌پردازیم تا از اطلاعات حاصل از آنها به معنیِ و ریشۀ  واژۀ “تر” و گویش‌های آن نزدیکتر شویم:

۱– “الشترِ” لرستان “Aleshtar”

 “الشتر”، نام شهری، در بخش مرکزی، شهرستان سلسله، استان لرستان است. نام‌های قدیمیِ “الشتر” عبارتند از: “لاشتر”، “الیشتر”، “اشتر”، “لیشتر”، “نیسا؟” و “قلعۀ مظفری”. خاورشناسان “الشتر” را همان “نیسا” دانسته‌اند که در کتیبۀ بیستون آمده است. سفال‌های منقوش و اشیاء برنزی که در دشت “الشتر” کشف شده، نشانی از آبادانی این سرزمین در دوره‌های کهن است. حمداله مستوفی^[۴] به وجود آتشکده “اروخش”، “اردخش”، “اروحش” و “اردحش”، که قبلاً در آنجا وجود داشته، اشاره می‌کند^[۵].

با ‌توجه‌ به آنچه دربارۀ نام “الشتر” گفته شد یکی از  نام‌های “الشتر”، اشتر (Ashtar) است، بدون آنکه پیشوندِ “ال” (Al) داشته باشد همچون “اشترکِ” ارمنستان. همچنین جاهای چندی در ایران هست که در آنها واژۀ “ال” وجود دارد مثل البرز، الوند و غیره.

۲– روستای “طرود” (ترود) سمنان (Torud)

    “طرود” (ترود) نام دهی در دهستان “طرود”، بخش مرکزی، شهرستان شاهرود، استان سمنان است.

     به نظر نگارنده، نام “طرود” در اصل، “طررود”یا “تررود” (با تشدید حرفِ “ر”) بوده است. در این صورت این نام از دو بخش “طر” (تر) و “رود” تشکیل می‌شود. واژۀ “طر” در آن، خود به معنیِ “مظهرآب” در حالت عام می باشد که در این مورد, “رود” است. بنابراین مفهوم “رود” در نام “طررود” یکبار در واژۀ “طر” (تر) و بار دیگر در واژۀ “رود” می‌آید.

۳– “ترودِ” ترکیه  (Troad)

“ترود” (تروا) (Troad, Troas)، نام منطقه‌ای در شمال غربی آناتولیِ (آناطولیِ) ترکیه می‌باشد که مرکز آن، شهری کهن به نام “تروی” (Troy) یا “ترویا” (Troia) بوده است. این منطقه نام خود را از “تاوروس” (طاوروس) از زبان هیتی‌ها (Hittites)  گرفته است. هیتی‌ها قومی بوده‌اند که در آناتولی سکونت داشته‌اند. زبان هیتی شاخه‌ای از زبان‌های آناتولی (Anatolian Languages) و آن نیز شاخه‌ای از زبان‌های هندو- اروپائی است ^[۶].

۴– روستای ” توروسِ” ترکیه (Toros Village)

” توروس”، نام دهی کهن در استان مرسینِ کشور ترکیه است که ریشۀ نام خود را از رشته کوه‌هایی که دهِ مذکور در آن قرار دارد؛ یعنی رشته کوه‌های “تاوروس” (Taurus) گرفته است. این دهِ ییلاقی در جنوب ترکیه قرار دارد و جزو منطقه اردملی (Erdemli District) می­باشد ^[۷]  .

۵– “تروی” ترکیه (Troy)

“تروی” (ترویا)(Troy, Troia) ، نام شهری کهن در منطقه آناتولی و در شمال غرب ترکیه است. در زبان لاتین به این شهر “ترویا” (Troia)، در زبان هیتی “تروویشا” (Truwisha) و در ترکی “تروا” (Truva) یا “ترویا” (Troya) می‌گویند. نام امروزیِ این زیستگاهِ کهن در کشور ترکیه “حیصارلیک” (Hisarlik) می باشد. جنگ ترویا (Trojan war) در این شهر رخ داده است. امروزه خرابه‌ها و آثار این شهرِ کهن که در حفاری‌های باستان‌شناختی آشکار شده ، مورد بازدید جهانگردان قرار می‌گیرد ^[۸] . داستان “اسبِ ترویا” مربوط به این شهر بوده و جنگ ترویا (Trojan war) در دشت “ترود” (Troad)  رخ داده و منجر به سقوط این شهر شده است. دو گفتار اسطوره‌ایِ منظوم ایلیاد و اُدیسه از هومر ^[۹]  بر رخداد‌های این شهر متمرکز می‌باشند.

نام “تروی” را می‌توان به دو بخشِ “تر” (Tr)، گویشی از “تر” (Tar)، به معنی “مظهر آب” در حالت عام و در این مورد, “رود”  و “روی” (Roy)، گویشی از “ری” (Rey) و آن هم به معنیِ “مظهرآب” تقسیم نمود. البته این بخش­بندی و تفسیر، منوطِ به این است که تلفظِ نام “تروی” (Troy) با تشدیدِ حرفِ “ر” (r) بوده و”ترروی” (Trroy) خوانده شود. نظر نگارنده بر این است که تلفظ نام این شهر در اصل، “ترروی” (Trroy) بوده که تشدید حرفِ “ر” در طول زمان حذف شده است.

با توجه به اهمیت اسطوره‌ای، باستانی و تاریخیِ شهر کهن “تروی” در آیندۀ نزدیک و در نوشتاری دیگر دربارۀ ریشه و معنیِ نام “تروی” و علت نامگذاری محل آن، بنام “تروی” به تفصیل سخن گفته خواهد شد.

۶– قناتِ علی آباد “ترکن“ (Aliabad-e-Tarkan Qanāt)

     ” علی آبادِ ترکن “، نام قناتی در دهی به همین نام، بخش ششتمد، شهرستان سبزوار است[۱۰] (ویکی‌پدیا فارسی، ذیل “فهرست قنات­های شهرستان سبزوار”).

    نام “ترکن” را می‌توان به دو بخش “تر” و “کن” بخش‌بندی نمود که در آن، هر دو واژۀ “تر” و “کن” در حالت عام، به معنیِ “مظهرآب” می‌باشند. ولی در موردِ “قنات علی‌آبادِ ترکن”, این هر دو واژه به یک “قنات” اشاره دارند.

۷– آبشار‌های “تیرکن” (Tirkan)

   آبشارهای “تیرکن” نام تعدادی آبشارِ پی در پی در جائی بنام هفت‌آبشار، در جنگل لُفوز (Lofuz) در دِهِ “تیرکن”، یکی از روستاهای درازکلا در مرز شهرستان‌های بابُل و سوادکوه می‌باشند. دسترسی به درازکلا و “تیرکن” و آبشارهای “تیرکن” از بابُل و جادۀ گنج‌افروز میّسر است [۱۱] .

       نام “تیرکن” را می‌توان به دو بخش “تیر” و “کن” بخش‌بندی نمود که در آن، هر دو واژۀ “تیر” و “کن” در حالت عام، به معنیِ “مظهر آب” می‌باشند. ولی در مورد آبشارهای “تیرکن” هر دو واژۀ “تیر” و “کن” اشاره به آبشار (انواع خاصی از مظهر آب) دارند (تصویر شمارۀ ۲). 

تصویر شمارۀ ۲- هفت آبشار روستای “تیرکن”، منبع beytoote.com، گردشگری و مکانهای تفریحی ایران، راهنمای سفر به هفت آبشار “تیرکن”.

۸– “طراز ناهیدِ” ساوه (Tarāznāhid)

“طراز ( تراز) ناهید”، نام دِهی و دهستانی به همین نام در بخش مرکزی، شهرستان ساوه است. دهستان “طراز ناهید” دارای تعداد ۳۶ دِه می­باشد که دِه “طراز ناهید”، خود یکی از آنها است.

حمدالله مستوفی^[۱۲]  نام این قصبه را “طیریز ناهید” ذکر کرده است ^[۱۳]  . حسن آباد تپّه خشتی که یکی از روستا‌های بخش “طراز ناهید” است احتمالاً دارای اثری باستانی است. این مطلب را می توان از وجود نام “تپه خشتی” استنباط کرد.

۹– “رودِ اترک”  (Atrak River)

  ” اترک”(Atrak, Atarak?) ، نام رودی است که از کوه­های هزار مسجد، خراسان رضوی سرچشمه گرفته، پس از گذر از قوچان، شیروان و بجنورد، در ناحیه “چات”، مرز ایران و ترکمنستان، به دریای خزر می­ریزد ^[۱۴] .

     نام “اترک” را می­توان به سه بخشِ “اَ”(A)، گویشی مخفف از واژه “آب”، “تر” به معنی “مظهر آب” به طور عام و در این مورد، “رود” و “ک” (Ak) (پسوند جا و مکان) بخش‌بندی نمود؛ به‌ این ‌ترتیب “اترک” به معنی “محّلِ رودِ آب” است. مفهوم “آب” در این نام، یک‌ بار در واژۀ “تر” ، یک‌ بار  در واژۀ “آ” (A) و یک‌ بار هم در واژۀ “رود” آمده است. چنین تکرار‌هایی در نامِ مکان‌ها بسیار فراوان است.                                                                                                 

     با توجه به اهمیت ریشه‌یابی نام “اترک” و اینکه چه ویژگی‌های جغرافیائی علت نامگذاریِ این رود، بنام “اترک” شده، نوشتار  آینده را  به ریشه‌یابیِ این نام اختصاص می‌دهیم.

۱۰– “طرق رودِ”  نطنز (Targhrud)

     “طرق رود” نام شهری از توابع بخش مرکزی، شهرستان نطنز در استان اصفهان است. نام دیگر این محل “طرق” می‌باشد (بدون قید “رود”). دِه‌های “تار” و “کشه” (آبکشه) جزو محلّات “طرق رود” هستند. “طرق رود” دارای آثار باستانی و تاریخی فراوانی  از جمله قلعه خشتی دوره اشکانی می باشد. یکی از دیدنی های “طرق رودِ” نطنز,”تالاب طرق” است.

۱۱– “طغرودِ قم” (Taghrud)

   “طَغرود”، نام دهی در دهستان باقرآباد از توابع بخش مرکزی، شهرستان جعفرآباد در استان قم است.

     با توجه به شباهت فراوانِ واژۀ “طغرود” به “طرق رود” این احتمال بوجود می آید که نام اصلیِ “طغرود” نیز “طرق رود” (طرق، رود) بوده که در اثر تسهیل و تساهل در طول زمان، حرف “ر” از واژۀ “طرق” حذف شده و نام “طرق رود” به “طغرود” خلاصه شده است.

۱۲– “دریاچۀ تار”  (Tār Lake)

    “دریاچه تار”، نام دریاچه‌ای در ۱۵ کیلومتری شرق شهر دماوند، شهرستان دماوند، استان تهران است ^[۱۵].

۱۳– “تارِ” نطنز (Tār)

“تار” (طار)، نام دهی در ۲۲ کیلومتری فاصله هوایی در جنوب غربِ نطنز است [۶] و [۷]. زیستگاه “طار” (تار) در کنار آبراهه‌ای (احتمالاً همان “طرق رود” که در بالا شرح داده شد) قرار گرفته است. زیستگاه­های “طرق”، “تار” و کشه (Kasheh)، نام سه دِهِ نزدیک به هم است که در دره­هایی در کوهپایه­های جنوب غربی کوه کرکس واقع‌اند. آثار فعالیّت­های گرمابی، تراورتن‌زایی و آب معدنی در محدوده مثلثیِ این سه دِه وجود دارد. گفتنی است که دِهِ “تار” در نزدیکیِ “تالابِ طرق” واقع شده است.

۱۴– “تنگۀ رودِ تارا” مونته نگرو    (Tara River Canyon) 

“تنگۀ رود تارا” (تار) (Tara, Tare)، نام دره یا تنگه­ای است که منتسب به رود “تارا” می‌باشد. این دره ۸۲ کیلومتر طول دارد و ۶۰ کیلومترِ انتهایی آن، مرز کشورهای بوسنی هرزگوین، صربستان و مونته نگرو را تشکیل می­دهد. این دره به‌عنوان پارک وحشِ ملّیِ مونته نگرو ثبت جهانی شده است. رود “تارا” این دره را شکافته و بوجود آورده است ^[۱۶] .

واژه “تارا” را می­توان به دو بخشِ “تار”، به معنی “مظهر آب” در حالت عام و در این مورد، “رود” و “آ” (Ā)، گویشی مخفف از “آب” بخش‌بندی کرد؛ در اینصورت “تارا” به معنیِ “رود آب” است. با توجه به این تجزیه و تحلیل ملاحظه می‌شود که معنیِ “آب” در نام “رودِ تارا” سه ‌بار آمده است؛ یک‌ بار در واژه “تر”، ‌بار دوم در واژۀ “آ” (A) و بار سوّم  در واژۀ “رود”.

۱۵– “تیرآبادِ” میانه (Tirabad) 

  “تیرآباد”، نام دهی در دهستان بروان غربی، بخش ترکمانچای، شهرستان میانه، استان آذربایجان شرقی است ^[۱۷].

 ۱۶– “تیرآبادِ” نائین (Tirabad)

“تیرآباد”، نام دهی در دهستان بهارستان، بخش مرکزی، شهرستان نائین، استان اصفهان است ^[۱۸] .

 ۱۷– “تیرآبادِ” زاهدان  (Tirabad)

 “تیرآباد”، نام دهی در دهستان تمین، بخش میرجاوه، شهرستان زاهدان، استان سیستان و بلوچستان است ^[۱۹] .

۱۸– “تیرآبادِ” خاش  (Tirabad)  

     “تیرآباد”، نام دهی در دهستان “اسکل آباد”، (اس، کل، آباد) بخش نوک آباد، شهرستان خاش، استان سیستان و بلوچستان است ^[۲۰] .

تجزیه و تحلیل و ریشه ‌یابی

برای ریشه ‌یابی نام شهر “شوشتر” لازم است نخست معنیِ واژه‌های “تر” یا “طر” (Tr, Tar, Tor)، “تار” (Tār) و “تیر” (Tir) مشخص شوند. دوّم اینکه مشخص شود معنی و ریشۀ  سه واژۀ “تر”، “تار” و “تیر” یکی بوده و هرسه در حالت عام، به معنیِ “مظهرآب” می‌باشند که در موارد خاص می‌توانند به معنیِ “رود”، “چشمه”، “قنات”، “آبشار”، “دریاچه” و “تالاب” باشند. اگر معنیِ واژۀ “تر” مشخص شود آنگاه نام “شوشتر”، “مظهری از آب” منتسب به شهرِ کهنِ “شوش” خواهد بود. از سوی دیگر با توجه به اینکه “شهرِ شوشتر” از آغاز، به اعتبارِ وجود “رودِ کارون” و شاخۀ “گرگرِ” آن به وجود آمده نامِ “تر”، به معنیِ “رود” می‌باشد. به عبارت دیگر “شوشتر” به معنیِ “شوشرود”، “شوشاب”، “رودِ شوش” و “آبِ شوش” است و می‌توانسته به هریک از این نام‌ها نامیده شده باشد.

شواهد دال بر صحتِ این ریشه و معنی در زیر می‌آید:

     واژه‌های “تر” یا “طر” (Tr, Tar, Tor)، “تار” (Tār) و “تیر” (Tir) گویش‌هائی از یک مفهومِ “مظهر آب” می‌باشند.

• شهر “شوشتر” در کنار یک رود، بنام “گرگر” قرار گرفته و به اعتبار آبِ آن رود، پایه گذاری شده است. لذا واژۀ “تر” در این نام می‌تواند به معنیِ “رود” باشد، همچنانکه واژۀ “تر” در نام‌های “طرودِ”سمنان، “ترودِ” ترکیه و “رودِ اترک” (ا، تر، ک) همراه با واژۀ “رود” آمده است.
• در نام قنات علی‌آبادِ “ترکن” واژۀ “تر”، همراه با واژۀ “کن” آمده است. با توجه به اینکه “ترکن” نام یک “قنات” (کن) است، ارتباط واژۀ “تر” با آب محرز می‌گردد.
• در نام‌های دریاچۀ “تار”، “تارِ” نطنزو تنگه رودِ “تارا” مونته نگرو، واژۀ “تار” با انواع “مظهر‌های‌آب” در نامِ این جاها یعنی دریاچه، “تالاب” و “رود” گره خورده است.
• در جائی بنام آبشارهای “تیرکن” رابطۀ واژۀ “تیر” و آب برقرار است. زیرا “تیرکن” نام یک “مظهر آب”, یعنی “آبشار” است. واژۀ “کن” در نام “تیرکن” نیز که خود به معنیِ “مظهرآب” است، بر معنیِ “تیر” و رابطۀ  آن با آب (آبشار) تاکید دارد.
• واژۀ “تیر” در نام‌های “تیر” آبادِ میانه، “تیر” آبادِ نائین، “تیر” آبادِ زاهدان و “تیر” آبادِ خاش می‌تواند به علّت وجودِ “مظهرآب”، از جمله “قنات”، “چشمه” و یا “رود” بر آنها نهاده شده باشد. گرچه احتمال ضعیف ‌تری وجود دارد که نام “تیرآباد” به اعتبارِ معنیِ “ایزدبانوی آب و باران” به آنها داده شده باشد.
• در نام‌های “طرق رودِ” نطنز، و “طغرودِ” (مخفف “طرق رود”) قم، واژۀ “طرق” (طر، ق) نام رودی است. از طرفی واژۀ “طرق”، خود مرکب از دو واژۀ “طر”، گویشی از “تر” و “ق” عربی شدۀ “ک” است. بطوریکه نام “طرق رود” در اصل، “ترک رود” (Tarakrud) بوده است.
• واژۀ “تیر” که نام “ایزدبانوی آب و باران” است و در منابع زرتشتی به “ستارۀِ باران” نسبت داده شده و یا نام ماه چهارم سال خورشیدی است، در همۀ منابع و مآخذها رابطه‌ای تنگاتنگ با وجودِ آب و باران دارد[۲۱] .

    شواهد و مستندات مذکور همگی نشان می‌دهند که اوّلاً نام “شوشتر”، به معنیِ رودِ منتسب به “شوش” است، ثانیاً این زیستگاه به اعتبار وجودِ آب رودهای “گرگر” و “کارون” ساخته شده و به همین علت از آغاز، به نام “شوشتر” (آبِ شوش یا رودِ شوش) نامیده شده است. به این ترتیب شهر کهن “شوشتر” به معنیِ “شوش‌رود”، “رودِ شوش” و “شوشاب” می‌باشد.

سخن آخر

    وجود زیستگاه “شوشتر” از آغاز تشکیل، پیوندی تنگاتنگ با آب؛ یعنی رود‌ کارون داشته که شاخه‌ای از آن بنام “گرگر” از ارکان هویّتیِ زیستگاه “شوشتر” است. واژۀ “تیر” (Tir)، گویشی از “تر” نیز که (نام ماه چهارم از سال شمسی) نام ایزد بانوی آب و باران است. ارتباط واژۀ “تر” (Tar) را با مفهوم “آب” نشان می‌دهد. واژۀ “تیشتر” (تیش، تر) نیز که ایزد بانوی باران و آب‌ها است واژۀ “تر” را در خود دارد. علاوه بر این چنانکه در شرح نام‌های “تیرآبادِ” میانه، “تیرآبادِ” نائین،  “تیرآبادِ” زاهدان و “تیرآباد” خاش گفته شد واژۀ “تیر” را  می­توان گویشی از واژۀ “تر” دانست. بنابراین واژۀ  “تر” نیز می‌تواند به معنی “تیر”، یعنی ایزد بانوی آب و باران باشد. همچنین واژۀ “تر” در معنی متعارفِ خود در مقابل خشک (مثل ترسالی در مقابل خشک سالی) “وجود آب” را تداعی می‌کند.

“برگرفته از کتاب “ریشه‌یابیِ ۱۵۰۰ جانام کهن” نوشتۀ پژوهشگر دکتر مرتضی مومن‌زاده”

۱ – علاوه بر این, واژۀ “گرگر” نام رودی و آبشاری در ایران است. بسیاری جاها نیز, نام “گرگر” دارند. واژهای”گرگر” و “گر” در کتاب “ریشه‌یابیِ ۱۵۰۰ جانام کهن” در ۱۳جا با نام “گرگر” و “گورگور”، همچنین تعداد زیادی جا، با نام‌های “گراب”، “گرو”، “گراوه”، “گروس” و غیره شرح داده شده‌اند که نشان می‌دهند واژۀ “گر” در حالت عام, به معنیِ “مظهر آب” و در حالت ‌‌های موردی به معنیِ‌های “رود” و یا “چشمه” می‌باشند.

۲ – ویکی‌پدیای فارسی

۳ – ویکی‌پدیای فارسی  زیر نام “تیشتر”

۴ – ^{ابی بکر بن حمد بن نصرِ مستوفیِ قزوینی، شاعر و نویسنده سدۀ هشتم هجری قمری}

۵- ویکی‌پدیای فارسی

۶^{– Wikipedia.org}

۷ – ویکی­پدیای انگلیسی، ذیل “Toros, Erdemli”

۸- Wikipedia.org

۹ – Homer, ̀Iliad and Odyssey, Troy Story.

۱۰ – در نزدیکیِ دهی بنام “تیرکن” جائی بنام “هفت آبشار” در جنگل “لفوز” (Lofuz) وجود دارد. شباهت نام “تیرکن” با “ترکن” از یک سو و اینکه آبشارهائی در نزدیکی دِهِ”تیرکن” وجود دارد در ریشه‌یابی و معنیِ “تر” و “تیر” جالب توجه است و نشان می‌دهد که دو واژۀ “تر” و “تیر” ,هم معنی بوده و دو گویش از یک مفهوم می‌باشند.

۱۱ – وبگاه www.beytooteh.com، بخش گردشگری، راهنمای سفر به هفت آبشار “تیرکن”

۱۲ – ^{ابی بکر بن حمد بن نصرِ مستوفیِ قزوینی، شاعر و نویسنده قرن هشتم}

۱۳ ^{– مقایسه نام “طراز” (طر،راز؟) که به قول حمدالله مستوفی میتواند “طریز” (طر،ریز)، یا “طیریز” (طیر، ریز) نیز خوانده شود با نام‌های “تیرآباد”، “میانه”، “تیرآبادِ” نائین و “تیرآبادِ ” زاهدان و “تیرآبادِ” خاش در ریشه‌یابیِ نام‌ “شوشتر”  اخیر یاری‌رسان است.  همچنین شباهت واژۀ “طر” یا “تر” در نام “طراز ناهید” با نام “تیر”،  ماه چهارم از سال شمسی و با نام “تیر”، ایزدبانوی (الهۀ) باران در نام “شوشتر جالب توجه است.}

۱۴ – ویکی‌پدیای فارسی

۱۵ – ویکی‌پدیای فارسی

۱۶ – Wikipedia.org

۱۷ – ویکی‌پدیای فارسی

۱۸ – ویکی‌پدیای فارسی

۱۹ – ویکی‌پدیای فارسی

۲۰ – ویکی‌پدیای فارسی

۲۱ – “تیر” در زبان فارسی باستان نام سیاره‌ای نیز هست که امروزه آن را عطارد گویند. نام انگلیسیِ این سیاره, مرکوری(Mercury)می‌باشد.

#مرتضی مؤمن‌زاده

• درباره نویسنده:
• ‌‌تازه‌ترین‌ها:

شهرگان

In touch with the Iranian cultural diaspora.
Shahrgon is an online magazine for Canada’s Iranian cultural diaspora and Persian-speaking languages.
Shahrgon started working in Vancouver, Canada, in 1992 with the publication “Namai Iran” and then in the evolution of “Ayandeh” and “Shahrvand-E Vancouver,” it transformed into Shahrgon.

Shahrgon; The magazine of the Iranian cultural diaspora;

شهرگان مجله‌ی دیاسپورای ایران فرهنگی در ونکوور کانادا از سال ۱۹۹۲ با نشریه‌‌ی «نمای ایران» آغاز به‌کار کرده و سپس در فرگشتی از «آینده‌» و «شهروند ونکوور» به شهرگان فراروئید

• روزهای سرگشتگی
• جلوی خانه ما یکی مرده بود؛ داستان‌هایی از زمانه درد و دربدری
• نگاهی به فیلم «کیک محبوب من»