برگزیدۀ ادبیات فارسی و باقیِ قضایا
«این نوشته را پیشکش می کنم به شیوا سلیم‌خانی»
از مدیر ارجمند روزنامۀ شهروند [بی. سی] که مقام پیش کسوتی در انتشار روزنامه در شهر ونکوور دارند، تقاضا کرده‌ام تشکیلِ کلاس‌های برگزیدۀ ادبیات فارسی را به آگاهیِ علاقمندان بخصوص جوانان وطنم برسانند. جوانانی که چشم و چراغِ آیندۀ ایران هستند و ما کهنسالان به قدم‌های استوار آنان چشم دوخته، در مسیرشان به آرزومندی و امید چراغ افروخته ایم. ولی پیش از به روز شدنِ آگهی به باقیِ قضایا می‌پردازم.
داستان از این قرار است که روزی یاری عزیز از در درآمد و ننشسته عِتاب آغاز کرد که این کناره‌گیری، دم فروبستن و دائم روبروی کامپیوتر نشستن به چه معنی؟ گفتم به چندین و چندان معنی که خود دانم و بس. سپس، من از مال دنیا همین کامپیوتر را دارم که گیرندۀ صبورِ دست آورد‌های شب‌های به روز کشیده و باز تابندۀ حکایت‌های در بوق و کرنای ندمیدۀ من است و با بد ادایی و لجبازی‌هایش هم ساخته‌ام. اما این جوش و خروش مستبدانه که بر سرِ من می‌ریزی از برای چیست؟
گفت کلاس‌های «یو بی سی» و کلاس‌های خانگی‌تان را دوباره بر قرار کنید. گفتم مگر نمی‌بینی که پای رنجور و کهنسالم دیگر «یو بی سی» بُرو نیست. گفت در خانه، در محلی که بتوانید بروید. گفتم عزیزم بس‌که خاموش نشستم سخن از یادم رفته است و مدت درازی است که دیگر از این کارها نمی‌کنم حتی ترانه سرایی که کار دلخواه من بوده و این گوش پر از زمزمۀ چنگ و رَباب است. گفت پس آن متن و آن شعرها را که چندی پیش به گوشِ ما زدند و خواندند کی نوشته بود؟
مُچم را گرفته بود و مرا به یادِ دسته گلی می‌انداخت که تازگی‌ها به آب داده بودم. گفتم بهانه‌ای بود که حرفم را بزنم هر چند پرت و پلا.
طبعِ پر توقع و تحکم آمیزش که در عین حال مهر تابنده‌اش را نثار کوچِ سی سالۀ من می کرد، دست بردار نبود. گویی می‌خواست بگوید یا قبول کن یا محفوظاتِ ذهنت را از کاسۀ سرت بیرون می‌کشم.
ترسیدم به راستی اینکار را بکند و آنهمه دل تپیدن‌ها و تا دم دمای صبح بیدار ماندن‌ها و هول و ولای از خرداد به شهریور افتادن بر سرِ تلفظ چُنین و چُنان دوباره تکرار گردد. ما جویندگانِ آن روزِ ادبِ فارسی، در کلاس و محضرِ استاد عزیز و ارجمندم دکتر محمد معین متون نظم و نثر می‌خواندیم و آن بزرگوار با صبر و حوصله درست خواندن را تا حدِّ زیر و زبرِ کلمات به ما می آموخت و در این مورد بسیار سختگیر و جدّی بود. به وقتِ امتحاناتِ خرداد اگر دانشجویی در خواندنِ متون رعایتِ درست بکار بردنِ زیر و زبر و پیش را نمی کرد، از همان لحظاتِ آغازین طرف را متوقف و می‌گفت: « برو شهریور بیا». که به قول سعدی:
استاد معلم چو بود بی آزار
خرسک بازند کودکان در بازار
فکر می کنم آشوبندگانِ امروزِ زبان فارسی تا بدین حدّ ناسپاسی، اگر امروز گذارشان به آن کلاس‌ها می‌افتاد چیزی جز این نمی‌شنیدند که: برو و دیگر نیا.
دانستم از آشوبِ قیل و قال و آشفتگی قال و مقال سر درد و گوش درد گرفته، تسکینِ دردش را از من می‌طلبد.
نخواستم سلول‌های ذهنم را به کشمکش و به جان هم بیندازم. حوصلۀ بگو مگو هم نداشتم. رشته‌ای بر گردنم افکنده بود و در برابرِ هیبتِ مهرآمیزش تسلیم شدم که در معرکۀ فرهنگ‌بازی و کلوخ اندازیِ عجایبِ روزگار، که امان از روزگار، این یار نازنین چون پشتوانه‌ای مستحکم دست در دست و پا بپای من بنیاد رودکی را یاری داده در دفعِ آفات و بلیاتش خطر کرده بود. امروز هم با غمِ سنگینی که در جان دارد به ترکِ من نگفته امیدوار و استوار ایستاده و بینوا پسندیِ خلق‌الله را مجالِ جولان نداده است. (گرفتاری های محلّیِ بنیاد رودکی در شرحِ قضایای دیگر جداگانه خواهد آمد هرچند هم کین کِشی، مهر ورزی را گوشمال دهد.)
داشتم می گفتم من که در اینگونه موارد بی گدار به آب نمی زنم به اقیانوس زدم و لبّیک گفتم.
فکر کردم با وجود اینکه تنظیم و تصحیحِ کتاب‌هایم وقتم را پر کرده و متواریان دورِ دنیا هم توقعاتی برای روزنامه‌های دور دنیائی‌شان دارند، اینهم می‌تواند کاری باشد در میان بُرِ کارها که برخیزم و با گرد و غبار کتابخانه بستیزم و در مطالعه آویزم. نخست به خود بیاموزم آنچه را که نیاموخته‌ام یا احیانا فراموش کرده‌ام. سپس حافظه‌ام را که از این توپ و تشر تکان خورده ولی هنوز تُند و تیز است، با نرمش و ملایمت به ضبط مطالب بر انگیزم و متاعِ فراهم آمده را فرا دستِ خواهندگانش ریزم.
دگر بهانۀ پرداختن بدین مهم این است که دیگر فرصتی برای چشم چرانی بر در و دیوارِ رنگ و رو باختۀ این مکعب از الوار ساخته و قُبُل منقلِ از سر و تنش افراخته نمی‌ماند و در کشاکشِ کتابها از این گوشه به آن گوشه، از این نشیمن بدان نشیمن و ریخت و پاش و پراکندگی یادداشت‌ها و سر در گمیِ همیشگی در میان آنها بهانه‌ای می‌شود برای تحرکی اجباری که من بدونِ بهانه از جای خود جُم نمی‌خورم. همچُنین به بهانۀ رفت و آمدها و نشست و برخاست‌ها می‌توانم حرفم را بزنم و از خفقانِ چنگ انداخته در گلوی روزگاری که ز منجنیقِ فلک سنگِ فتنه می‌بارد، رهایی یابم. که ادبیات وزین و فخیمِ ما هم به بهانۀ بهانه‌ها پایه و مایه گرفته و هرگاه سرِ سبز بر باد نداده و چراغی در تاریکی بر افروخته است از قِبَل هوشیاری و شیوۀ ماهرانۀ سخن پردازی بزرگان شعر و ادب در پردۀ ایهام و اشارت بوده است.
شک نیست که ما ایرانیان کم و بیش شاعران، نویسندگان، پژوهشگران و مورخین سرزمین‌مان را می‌شناسیم ولی شاید این شناسایی بدان حد نباشد که رضایت خاطرمان را فراهم آورد و چگونگی سخنِ آنان را به ما بنمایاند و یا در همین حد هم آنچنان ما را شاد و خرسند بدارد که خویشتن را از شناسایی بیشتر بی‌نیاز بدانیم و همین اندکِ نامنسجم وناقص را در سطح جامعه بگسترانیم و ادب فارسی را از طریقِ بد آموزیِ رسانه‌های غیرِ مسئول بر سر بازار بریم و قدر و مرتبتِ این گنجینۀ گرانبها را به بهایی تُنُک و نازل به خریدار نا آگاه و آسان پسندش بفروشیم.
آنکه قلم به دست می‌گیرد، آنکه رادیو، تلویزیون و روزنامه‌داری می‌کند، مسئولیت سنگینی را متعهد می‌شود و آنکه از زیر بار این مسئولیت شانه می‌اندازد، هر آن مطلب و لفظ نادرست و سبک معنا را به خوردِ خواننده و شنونده‌اش می دهد، و به وقت یاد آوری جوش می آورد که مردم نمی‌فهمند و متوجه نمی‌شوند، و قصور و بی توجهی خود را به حساب نفهمی مردم خرج می کند، باید بداند این مردمِ روبراه و تعلیم پذیر آنچُنان هم که جنابش محاسبه کرده خنگ و گنگ نیستند. هرگاه به سبب دل مشغولی‌ها یا به هر سبب دیگر مجالی برای یادگیری برایشان فراهم نیامده، چه زیانی دارد که این مردم را به جای کوشش در جهلِ مرکبشان فهمیدن آموخت.
گروهی کلوخ اندازی و زبان درازی را بر نمی‌تابند ولی به اعتبار شعر سعدی:
چو کردی با کلوخ انداز پیکار
سرِ خود را به نادانی شکستی
از هیبتِ حمله و تهاجم شیرین دهنانِ برکشیده زبان غلاف می کنند و دم فرو می بندند. گروه دیگر به استقبال آن می روند زیرا فرصتی‌ست برای طنازی و قامت افرازی که هر دو زیانبار است. اما آن گروهِ نه بر اشتری سوارم …، که از برکتِ امرار معاش و بصیرتِ به فکر آینده باش نهیبِ حادثه بنیادشان را از جا نمی‌بَرد، یعنی همان مقولۀ دنیا را آب برده و ادامه اش، زیانبارترین است.
شور بختانه گستردگی بدآموزی در رکاب جهل اندوزی آنچُنان است که یک دانه‌اش بس است برای قبیله‌ای. (یک داغ دل)
کم می دانم، نمی دانم، صادقانه ترین کلامی است که چراغ معرفت و انصاف را در دل و دیدۀ ما بر می‌افروزد که هول انگیزتر از شبیخونِ شبگردانِ خام غوغای خانه برانداز و قتال ساز عوام است که ای حسابرسان بیایید که مستی در شهر عربده می‌کشد و این از ظلمتِ بی‌فرهنگی و حضیض فکر و برداشتِ جامعه سر بر می آورد که متأسفانه تاریخ ملال انگیز ایران هماره در این ظلمت غوطه خورده و دست و پا زده است.
اینها را گفتم و نوشتم تا بهانه‌ای باشد که بگویم هدف از تشکیل این کلاس‌ها این است که وسیله‌ای گردد برای معرفی نظم و نثر فارسی و ارتباط مطبوعی میان علاقمندان و جوانان با ادبِ فارسی تا با آشنایی با شیوۀ نگارش و حد و مقام سخن سرایی و سخندانی در این گنجینۀ فراهم آمده از زمان‌های کهن تا به امروز، هر سخن سخیف و مریض را که اینچُنین مطرح و روال و رواج روزگار ماست خریدار نباشیم. حد قلم و سخن خود را به سبک نویسی تقلیل ندهیم هر چند خواننده و خواهندۀ سبک مایه داشته باشیم و این به دست نیاید مگر با مطالعه و غور در آثار قدیم و جدید و بهره برداری از سخن سخنوران و سخن‌دانان که این دود چراغ خوردگان و شبان روز در مطالعه آویختگان به یک چشم زدن دورخیز نکرده و بر کرسی سخن نجَسته‌اند.
با خویشتنِ خویش رو راست و صادق باشیم. آنکه نا دانسته‌هایش را به حساب دانسته‌هایش خرج می‌کند انگل جامعه است که شعر و سخنش به زمانه نپاید هرچند هم زمانی به تبلیغ و های و هوی هم‌قطاران و هم مسلکان در صحنه بماند که زمانه داوری بی‌روی و ریا و عاری از تفاخر و کبریاست.
بوریا باف اگر چه بافنده‌ست
نبرندش به کارگاه حریر
«سعدی»
این گفتگو و این تأسف دیگر هنرها را هم اعم از موسیقی، ساز، آواز و … و آنچه به نام هنر و هنرمندش به بازار می‌آید در بر می‌گیرد. کار هنری هوچی‌گری نیست. بَدا که در اینجا هم نقش روابط در داوری و قضاوت سنگین‌تر از ضوابط است همان روابطی که در پاچه و پاچالِ هر پا اندازی سایر است.
نشناختنِ قدر و منزلت هنر و رواج سخیف آن در برابرِ طبیعتِ ظریف و طربناک و توانِ اندیشه و نیروی ادراک، زبان همۀ هنرمندان و شعرای بزرگ ایران را به شکایت گشوده است:
جای آنست که خون موج زند در دل لعل
زین تغابن که خزف می شکند بازارش
«حافظ»
آیا این هنرِ درمانده و بیچاره است که ذوق و سلیقۀ جامعه را به درماندگی و بیچارگی می‌کشاند و او را از اوج پرواز باز می دارد؟ یا ذوقِ علیل و پسندِ ذلیل جامعه است که هنر از عرصۀ سیمرغ به جولانگه مگس سقوط می‌کند؟
سخن پایانی اینکه این کلاس‌ها علاوه بر نگرشی در نظم و نثر فارسی به ترانه خوانی و ترانه سرایی، شعر گویی و نثر نویسی و فن بیان هر دوان می‌پردازد. اگر کسی متاعی از این قبیل در سینه یا در دفتر دارد در صورت نیاز راهنمایی می گردد.
آنچه بخوانیم با هم خواهیم خواند و آنچه در یابیم با همنوایی و هم صَدایی یکدیگر خواهیم دریافت که این کلاس‌های بی معلّم، مسلماً شاگردانی عالم خواهد داشت.
ونکوور، جولای ۲۰۱۱
