به پیشواز عروسک‌ها
بهرام بیضایی
«گمان می‌کنم در آن واقعیت عمیق تر از نمایش اول (مترسکها در شب) بود و چه بیشتر از صورت ظاهر فیلم فارسی و مشابهش در صحنه دور بود؛ از آنچه من سودجوئی از دردهای مردم نام می‌دهمش. سودجوئی در قالب همدردی چیزی را عوض نمی‌کند؛ فقط بررسی و اعتراض به عقب ماندگی‌های سنتی و فکری است که شاید به تغییری در جمع کمک برساند؛ و بدون تغییری در جمع، هر تغییر دیگری فاجعه‌ای مثل هر بار می‌زاید.»
کیان ثابتی
این عبارات بخشی از گفتگوی بهرام بیضایی با زاون قوکاسیان در مورد نمایشنامه «عروسک‌ها» است. عروسک ها یکی از اولین آثار نمایشی منتشره از بهرام بیضایی است. بیضایی این اثر نمایشی را ابتدا با نمایشنامه دیگری به نام «مترسک ها در شب» که اثری واقع گرایانه بود در سال ۱۳۴۱ خورشیدی منتشر کرد. بعدتر، در سال ۴۲ او عروسک‌ها را به همراه دو نمایشنامه دیگر در مجموعه نمایشنامه‌ای تحت عنوان «سه نمایشنامه ی عروسکی» منتشر کرد. «غروب در دیاری غریب» و قصه‌ی ماه پنهان» دو نمایشنامه‌ی دیگر این مجموعه بودند.
این سه نمایشنامه که برای بازیگران زنده نوشته شده دارای همان شخصیت‌های اصلی نمایش سنتی سیاه بازی یعنی مرشد، پهلوان، دیو، دختر و سیاه با درونمایه نبرد همیشگی پهلوان و دیو هستند. شخصیت‌های نمایشنامه‌ها، نمادین و داستان در هر زمان و مکان قابل اتفاق افتادن است. دانش وسیع بیضایی از نمایش سنتی ایران در آن سال‌ها (پژوهش «نمایش در ایران» که محصول آن دوره است هم‌چنان مهمترین منبع شناخت نمایش در ایران است) در این سه اثر نمایشی نمودی بارز دارد. تکنیک‌های نمایش های سنتی ایرانی مانند خیمه شب بازی، سیاه بازی و تقلید در متن نمایشنامه‌ها به دقت و درستی به کار گرفته شده‌اند و تماشاگر این آثار نظاره گر تئاتری جذاب ولی برآمده از فرهنگ و شیوه های اجرایی نمایش ایرانی است. شیوه‌هایی در حال فراموشی که بهرام بیضایی از همان اوان جوانی تاکنون در حال شناخت و شناساندن آنها بوده است. آنچه کار بیضایی را در صحنه از دیگران ممتاز می‌کند درآمیختن شیوه‌های اجرایی نمایش سنتی با کل اثر است بطوری که نمی توان این شیوه‌ها را چیزی جدا از متن اثر دانست زیرا در غیر این صورت، کل اثر معنایش را از دست خواهد داد درواقع، تماشاگرِ تئاتر بیضایی، مرکب سواری است بر پهنه‌ی فرهنگ و سنت ایران… اما دیگران -یا بسیاری- سعی دارند تا با سوارکردن تکنیک های نمایش سنتی ایران بر اثر خویش، به آن رنگ و بویِ فرهنگ ایرانی دهند که در این ورطه، بعضی موفق و بسیاری ناکام مانده‌اند.
نمایش عروسک‌ها اولین نمایشنامه ایست که بهرام بیضایی در تئاتر، کارگردانی کرده است. او آن را در سال ۱۳۴۵ خورشیدی با گروه هنر ملی و این بازیگران: عنایت بخشی (مرشد)و منوچهر فرید (پهلوان)، نصرت پرتوی (دختر)، سعید اویسی (دیو)، جمشید لایق (آقا)، محمود دولت آبادی (شاعر)، بهمن مفید (بازرگان) و حسین کسبیان (سیاه) به صحنه برد در حالی که پیش از آن، دو نمایشنامه دیگر عروسکی به کارگردانی عباس جوانمرد (مدیر گروه هنر ملی) و دستیاری بیضایی به صحنه رفته بود.
سه نمایشنامه عروسکی تجربه ای نو در عرصه تئاتر ایران بود. این نو بودن، نه فقط در متن بلکه اجرا را هم تحت تاثیر قرار می‌داد. بیضایی در مورد اجرای این نمایشنامه‌ها می‌گوید: «… شاید حتی روزهای اول تمرین همه برای هم خنده آور بودند. با حرکات مقطع عروسکی و لحنی مانند کسی که سوتکی در دهان دارد ولی خیلی زود نرمش لازم به دست آمد و نقش‌ها راه خودشان را رفتند و بزک و لباس، فاصله مانده تا عروسک را پر کرد. اولین بار که نمایش بر صفحه‌ی تلویزیون غیر دولتی قدیم ظاهر شد غرابت و جادو همه را گرفت.»
عروسک ها با خوش آمدگویی مرشد آغاز می‌شود که همه را به تماشای جنگ پهلوان و دیو دعوت می‌کند اما دیگر نه آن پهلوان، پهلوان قدیم است و نه دیو، دیو روایات کهن…پهلوانِ خسته از نبرد؛ حال عاشق شده و برای رسیدن به عشق به نبردی بی پایان دست زده است: نبرد با خود. مردم شهر، نگران از حمله دیو، بازرگان، شاعر و آقا را پیش پهلوان می‌فرستند و … اما سیاه این داستان هم، سیاه دیگریست که به دنبال آرزوی دیرینه‌اش -پهلوان شدن- می‌رود.
منتقدین غیر ایرانی، عروسک‌ها را با نمایشنامه‌های لوئیجی پیراندللو (نمایشنامه نویس معروف ایتالیایی) مقایسه و بعضی هم آن را در زمره تئاتر آبزورد بشمار آورده‌اند. همچنین از این اثر به عنوان یک شاهکار نمایشی شناخته نشده‌ی قرن بیستم نام برده اند. این نمایشنامه بارها در ایران و خارج از کشور به صحنه آمده است. عروسک‌ها از معدود نمایشنامه‌های ایرانی است که به انگلیسی ترجمه و اجرا شده است.
*این مطلب به مناسبت اجرای نمایشنامه عروسک‌ها در ۲۳ آپریل ۲۰۱۷ به کارگردانی طوفان مهردادیان و هنرمندان شهر ونکوور نگارش شده است.
- درباره نویسنده:
- تازه‌ترین‌ها:
کیان ثابتی؛ روزنامه نگار، ادیتور و فعال در عرصه هنر تئاتر است.
ثابتی هنرجوی آموزشگاه بازیگری و کارگردانی سمندریان و همچنین هنرآموز دو کارگاه خصوصی فیلم‌نامه‌نویسی و شناخت فیلم استاد بهرام بیضایی بوده است. او با نمایش‌های یخبندان و صعود مقاومت پذیر آرتور اویی به عنوان بازیگر بر صحنه تالار وحدت و سالن اصلی تئاتر شهر ظاهر شده ولی به دلیل ممنوعیت و تمایل به تئاتر تجربی، به اجرای نمایش‌هایی در محیط‌های غیرتئاتری مانند منازل، انبارها و گالری‌ها پرداخت. از جمله نمایش‌هایی که او به عنوان کارگردان یا بازیگر حضور داشته می‌توان به؛ تک گویی از هارولد پینتر، استاد از اوژن یونسکو، هنر از یاسمینا رضا، مضرات دخانیات از آنتوان چخوف، آخرین نوار کراپ از ساموئل بکت، خرس از انتوان چخوف، ارتباط از ابراهیم مکی، اژدهاک از بهرام بیضایی و تعدادی از آثار قلمی خودش اشاره کرد.
کیان ثابتی، هم اکنون در حال تحصیل در رشته تئاتر، تحقیق و مطالعه در زمینه‌ی شیوه‌های جدید اجرای تئاتر و رقص و اجرای پرفورمنس آرت است.
