خط و تحریر سده ۲۱ م
زبان مجموعه‌ی قراردادی واژه‌ها و دستور ترکیب آن‌ها در قومی است. زبان با خط یا نویسه‌ای مشتمل بر الفبا و قواعد قراردادی ترکیب آن‌ها نوشته می‌شود. چون تجارت در ایران ضعیف بوده، خط فارسی همیشه از خارج آمده. شاید دلیل عمده عدم رشد سرمایه‌داری بومی ایران در ضعف تجارت، نبود انباشت سرمایه، نبود نیروی دریایی برای بسط بازرگانی بود.
در ایران، ضعف تجارت منجر به ورود خط از همسایگان شد: میخی، اوستایی، یونانی، عبری، عربی، لاتین. در آغاز نویسه میخی از خط ایلامی و آشوری مشتق شد. توجه شود سواد شاید ۱ در هزار در میان آحاد مردم وجود داشت. مدتی نویسه یونانی روی سکه‌های پارتی بکار رفت. نویسه اوستایی از روی خط سریانی و عبری اقتباس شد. پیش از حمله تازیان در سده ۸ م نویسه اوستایی آرامی بر روی خمره‌های شراب بجا مانده. پس از حمله تازیان از روی خط عربی که خود تقلیدی از نویسه عبری بود خط فارسی پدید آمد.
رابطه نویسه عبری و عربی نه‌تنها در نویسش حروف الفبا بلکه در تلفظ این حروف هم وجود دارد. نمونه تلفظ حروف عبری: الف، بت، جیمل، دالت، ه، واو، ضین، تت، کاف، میم، نون، عین، پ، ف، قاف، رش، شین، تاو که در عربی و فارسی هم همین صداها بکار می‌روند. هر ۳ نویسه عبری، عربی، فارسی از راست به چپ‌اند- برعکس یونانی و لاتین.
تا مدت‌ها حروف الفبا برای نوشتن شمارش هم بکار می‌رفت. در عبری ابجد = ۱، ۲، ۳، ۴. هوز = ۵، ۶، ۷ حطی = ۸، ۹، ۱۰ که در عربی هم این‌گونه است. روشن است رابطه تجاری بین فلسطین، غرب فلات و حجاز خط عبری را بین ساکنان منطقه رواج داد. در لاتین هم حروف الفبا i, ii, iii, iv, v, x برای ۱۰ و ۵ و ۴ و ۳ و ۲ و ۱ بکار می‌رفتند. اعداد اعشاری و مفهوم مهم صفر از هند به ایران، تمدن عرب، سپس غرب رسوخ کرد.
تنوین با آ نه ن؟ پاسخ: خط تابع ابزار تولید و نوع کاربران است. در قرون‌وسطا قلم و جوهر برای نویسش یا خطاطی در دربار بکار می‌رفت. در عصر مشروطیت با پیدایش مطبعه حروف‌چینی سربی، باسوادی بخشی از عوام- برخی روشنفکران کوشیدند نویسش کلمات را به تلفظ آن‌ها نزدیک کنند. با پیدایش ابزار دیجیتال رایانه‌ای، یونیکد عمدتن برای کدینگ تمام زبان‌ها، خط‌های جهان- شاید ۲۰۰۰ تا شوند- بکار می‌رود.
خط‌های جهان ۲ نوع از چپ به راست و راست به چپ‌اند. تولیدکنندگان پردازشگرها این بخش‌های جزء را برای خط‌های جهان در طیف فراگیر یونیکد، برای کدینگ الفبای هر خط بکار می‌برند. پس تمام خط‌های جهان، مانند پرچم‌های ۲۰۰ کشور عضو سازمان ملل به هم دوخته‌شده، طوماری طویل تشکیل می‌دهند که در قرص فشرده پردازشگر مانند مایکروسافت آفیس قرار دارند. حروف راست به چپ، اعداد چپ به راست، علائم انشایی هر دو اند. برخی علامت‌ها مانند () جهت‌دارند که ترتیبشان در تسلسل سرورها به‌هم‌ریخته شده. لذا بهتر است پرانتز بکار نبرد؛ مگر در پی د اف که خط ثابت در صفحه است.
روشن است که فاصله بین ۲ سطر هم باید استاندارد باشد؛ تا حروف از بالا و پایین به سطر قبلی/ بعدی برخورد نکنند. پس نمی‌شود هی به زیروزبر حرف با علامت‌های ثانویه افزود. حروف فارسی بسته به‌جای آن‌ها در کلمه، شکل عوض می‌کنند. استاندارد برخی حروف غیر ایرانی در خط فارسی وجود ندارد.
نمونه: همزه، عین، تنوین‌های کسره‌ای، ضمه‌ای، فتحه‌ای، درج حرفی برای الف با مصوت‌های باکلا، زیر، زبر، پیش، واو برای تلفظ او در خورد، مرد با میم ضمه دار، تسلسل ۲ ی پشت سرهم، ه ناملفوظ، ی یا همزه، برخی حروف تازی مانند زکات/ زکاه، عیسا/ عیسی، اسحاق/ اسحق. تازه هر ورژن پردازشگر هم این حروف ثانوی را یا نداشته یا با ترکیب ۲ کلید نامهجور تحریر می‌شوند. همه این‌ها از سادگی خط لاتین برای ترابری/ جستجوی اطلاعات متنی فاصله گرفته، اشکال تولید می‌کنند.
نکته بایای/ مهم دیگر فاصله بین ۲ کلمه، پیشوند، پسوند، چسبانی اجزای فعل استمراری مانند می‌زد/ می‌زد و ضمیر فاعلی مانند زدند/ زد اند، حرف‌اضافه در آخر کلمه برای مالکیت یا نکره بین حروف است. جستجوگرها فاصله را مرز پایان کلمه بنا به جدول لغتنامه نهفته در نرم‌افزار می‌انگارند. این فاصله‌گذاری هم استاندارد نیست. اِشکال دیگر ترابری حروف از یک خط مبدأ به یک خط مقصد است. نمونه نام‌های خاص‌اند. گاهی نویسنده فارسی برای ماه تیر ژوئن، جون، یونی بنا به ترجمه از زبان فرانسه، انگلیسی، آلمانی بکار می‌برد.
گاهی هم سنت دست و پاگیر می‌شود. نمونه ارسطو فیلسوف یونانی و اساطیر در سنت نگارش با طای دسته‌دار است؛ ولی بهتر است که با ت نوشته شود افلاتون و اساتیر. ولی در متون مختلف رایانه‌ها اشکال تولید می‌کند. زیرا در لیست ایندکس کلمات گنجانده در یک کتاب اساطیر و در دیگری اساتیر تحریر شده که برای رایانه خطاسازند.
نویسش فارسی کوتاه نویسی/ شورت هند است یعنی فقط صامت‌ها و نه مصوت‌ها نوشته می‌شوند. برخی از حروف هم مانند همزه، واو، ی با تلفظ گوناگون مانند ری و ایران، تنوین، علامت‌های انشایی مانند ویرگول/ واوک، علامت؛ در برخی از خط‌های پردازشگرها ملحوظ نشده‌اند. همین بلاگفا کدی برای ویرگول ندارد- در پردازشگر نهفته در بلاگ. لذا برخی از نویسندگان کنونی حروف بدون برابر در یونیکد خط فارسی را با حرفی نزدیک به تلفظ آن تحریر می‌کنند. مانند کاربردی برای همزه در واژه انشایی.
نمونه‌ی ” در قلم / فونت تاهوما است که در تحریر مبدأ ی وسط کلمه درست با دندانه بین ب و ش در “بیش” به‌صورت بی ش در خط مقصد بازسازی می‌شود. این ناپسندی ظاهری/ بینایی برای خواننده اغماض پذیر است. ولی برای موتور جستجوگر کاملن نامفهوم و خطاساز است. پردازشگر برنامه کاربردی application بین راننده/ درایورهای ابزار جنبی ورودی کلید، خروجی تصویرگر/ چاپگر، سیستم‌عامل در یک رایانه است.
این امر در جستجوگرهای رایانه‌ای هم مسئله‌ساز است؛ به‌ویژه بین جستجوگرهای گوناگون تولیدی در جهان. امر دیگر فنگلیش یعنی نوشتن زبان فارسی با خط انگلیسی برای ترابری نرم اطلاعات در دستگاه‌های مخابرات متنی الکترونیک در خط فارسی در چت و برنامه‌نویسی است. نرم‌افزاری هست که از خط لاتین چپ به راست فنگلیش به خط راست به چپ فارسی نوشته را برمی‌گرداند. روشن است که درصد خطا زیاد خواهد بود.
تازه خود پردازشگرها و کلیدهای تحریر استاندارد نیستند. برخی صفحه‌کلیدها یا پردازشگرها همه حروف و علامات انشایی را ندارند. باید با افشره ۲-۳ کلید بهنگام تحریر وقت بیشتر صرف کرد. گاهی هم عادت انگشتان وجود ندارد تا با فشردن چند کلید اعراب کسره، فتحه، سکون، ضمه، تنوین، باکلا نتیجه شود. بعلاوه استانداردی هم نیست که تحریر از یک پلاتفرم مانند پی سی- آی بی ام به لپ‌تاپ مک یا سرورهای یونیکس حرف تحریری را درست بازسازی کند.
بسیاری از نویسندگان گزینش جابجایی – از خط سنتی قلم/ جوهر به کلید رایانه‌ای – را بکار می‌برند. حرف الف را برای تنوین و ی و همزه بکار بردن هم با کلید رایانه مسئله را حل نمی‌کند. زیرا حتمی، حتماً، حتمن، همه را با حتماً نشان دادن هم درست نیست. دیگر این‌که واژه دعوی درست است؛ ولی در فارسی امروزی دعوی به معنای خواندن/ دعوت کردن است؛ دعوا به معنای مرافعه، کشمکش، جروبحث.
در نبود یک مرکزیت استاندارد خط، سلیقه/ عادت فرد هم الویت پیدا می‌کند. در ترجمه رایانه‌ای، مثلن در سازمان ملل، بین زبان‌های مختلف این نارسایی خط فارسی خطای ترجمه را افزایش می‌دهد. منطق عام سنت نویسش هم کارساز نیست؛ زیرا میدان کاربرد این منطق، ابزار تولید قرون‌وسطایی قلم و دوات کاتبان محلی است؛ نه در سده ۲۱ م با تحریر رایانه‌ای گوناگون فراگیر جهانی.
در انشای سنتی فارسی سبک روضه‌خوانی با آوردن جمله در جمله با گنجاندن واو عطف مکرر، تطویل جمله به پاراگراف/ مفصل، در سده ۲۱ م پرسرعت کارساز نیست. جملات باید کوتاه باشند؛ مبتدا و خبر باید بی‌واسطه، خطی، امروزی باشند؛ بدون معترضه‌های مکرر یا دایره در دایره در دایره – مانند نقش کهن قالی ایرانی. در بیان گذشت زمان در جملات پی‌درپی نباید تکرار بعد، سپس، بعداً را نوشت. جمله بعدی به‌طور تلویحی گذشت زمان را دربر دارد.
ازاین‌رو در نویسش کوشش می‌شود که تعداد واو در مترادفات را با، یا / محدود کرد. این بیان مطول، حاشیه پردازی، جملات معترضه، فکر تو فکر- در سده ۲۱ م حوصله خواننده را سر می‌برد. در زبان امروزی محتوای اطلاعات در جمله، درک سریع جمله اولویت داشته؛ نه سنت ایستای کهن. باید علائم انشایی روی صفحه‌کلید رایانه را بهینه بکار برد.
گره node در شبکه رایانه‌ای نام نقطه‌ای/ کامپیوتری برای پردازش یا انبار اطلاعات است در مقابل تور mesh برای ارتباط سیمی/ بی‌سیمی از یک گره به گره دیگر. این عدم ایقان در بازتولید متن رایانه/ گره مبدأ در شبکه رایانه‌ای در رایانه/ گره صفحه مقصد اشکال پدید می‌آورد. روشن است که در رایانه‌های بانکی و پزشکی در شبکه‌های نامتجانس اثرات این بد بازسازی هزینه‌های مالی و جانی در بردارد.
برای ترابری در شبکه جهانی اینترنت که از زنجیره ده‌ها گره تشکیل‌شده خطاها افزاینده‌اند. شبکه از گره برای پردازش/ انبار و تور برای ترابری/ پیوند تشکیل‌شده. گره‌ها یا در دست انسان داده‌ها را به حرکت درمی‌آورند؛ یا با دیگر گره‌ها دارای نرم‌افزارهای برنامه‌ریزی‌شده، بدون دخالت انسان اطلاعات را انبار، پردازش، تدارک ترابری می‌کنند. در شبکه جهانی وب ۷۰۰ میلیون متصل + ۳۰۰ میلیون درون نهادهای بسته، رایانه شخصی /پی سی با ۱٫۶ بیلیون کاربر وجود دارد.
در ۲۰۱۴ کاربران به % در آسیا ۴۸٫۴، در اروپا ۱۹، در آمریکای شمالی و جنوبی ۲۱٫۸، در خاورمیانه ۲۳۱ میلیون، در اقیانوسیه ۱، در افریقا ۹٫۸ اند- روی‌هم ۳ بیلیون کاربر در جهان می‌شود. بیلیون = میلیارد یا ۱۰۰۰ میلیون است. ایران با جمعیت ۸۱ میلیون، دارای ۴۵ میلیون کاربر، ۵۵٫۷% نفوذ است.
بین پردازشگر و سیستم‌عامل در هر گره رایانه‌ای مناسبات بده- بستان وجود دارد که به خط لاتین محاط بر خط ماشین صفر/ یک استوار است. لذا بین انگشتان کاربر روی کلید و حروف پدیدار روی صفحه تصویر/ مانیتور یک‌لایه خطی لاتینی در برنامه پردازشگر، سیستم‌عامل، راننده‌های driver جنبی، پروتکل مخابراتی با شبکه وجود دارد که البته برای کاربر مریی نیست؛ ولی برای مدیر سیستم sysadmin پی‌یابی پذیر برای خطایابی/ اشکال‌زدایی debug است.
متن در جهان مجازی وب در انبار/ هارددیسک یا در سرورهای اینترنت با پشتوانه‌های ثانوی ذخیره می‌شود. گاهی انبار اولیه متن مثلاً بلاگ نویسنده منحل می‌شود. ولی ظرف ۱۰ تا ۳۰ سال این متن‌ها در انبارهای فضای سایبر می‌مانند. این متن‌ها مانند کیف‌های قفل‌دارند که هرکدام نسخه/ ورژن مشخص برنامه کاربردی با تاریخ‌مصرف خاص دارند.
این برنامه‌های کاربردی در بازه زمان به‌روز شده؛ گاهی پس‌گرا نبوده؛ نمی‌توانند نسخه‌های قبلی پرونده‌های انباری را باز کنند. لذا فضای سایبر در بازه زمانی چند دهه پر از کیف‌ها/ پرونده‌هایی می‌شوند که کلید نداشته؛ پس بن‌بست‌هایی در جهان مجازی‌اند. این یک مسئله درازمدت راهبردی/ استراتژیک در فضای مجازی جهان است. چگونه پرونده‌های قدیمی در اینترنت را با نسخ رایج امروزی/ فردایی باز کرد؟
سلیقه فردی هم گاهی بین مترادفات بجای و / بکار برده؛ با پرهیز از کاربرد مترادفات. ولی سنت تکرار و ترادف روضه‌خوانی در نویسش فارسی هم سرسخت است؛ زیرا خواننده هم با رفلکس مشروط فرهنگی انتظار مترادف، ترجیع‌بند، تکرار کلمات، تم‌ها، واوها را دارد. درحالی‌که محتوای اطلاعاتی جمله بر سنت نگارش الویت دارد.
برای ساده‌نویسی ۴ دلیل باید آورد: پرسرعتی دریافت خواننده مدرن؛ ضیق وقت؛ حجم فزاینده اطلاعات؛ اقتصاد هزینه نویسش، ترابری، انبار آن. وجود سلایق تکثرگرا با طیف متفاوت سواد و آمیختگی خطی عامل دیگر است. جالب است که پوشاک برای تن قدیمی ما به‌روز شده؛ ولی خط برای بیان فکر از سنت ۱۰۰۰ ساله باید پیروی کند. درحالی‌که ابزار بیان، تحریر، حوصله دریافت خواننده، هزینه تکثیر متن تغییر کرده‌اند.
نمادهای قراردادی خط روی صفحه در فرد- علایق، سلایق، عواطف، پیش‌زمینه عادتمندی مربوط به خود را دارند که تابع منطق/ خرد نبوده؛ در شبکه‌های مغز کاملن از هم مجزایند. نیز، هر رفتاری هدفی را دنبال می‌کند. نویسش و خوانش هم هدفی دارند که باعاطفه، عادت، غرض، نفع همراه‌اند. لذا داوری درباره خط هم با عواطف و رفلکس‌ها مشروط فرهنگی همراه است؛ نمی‌تواند بی‌غرض باشد.
روخوانی متن در ذهن خواننده آخت به خط مورداستفاده قبلیش- انتظارات ناشی از نقش روند کنده ای/ کلی ذهنیش را در بردارد. یک نویسنده با قواعد فردی در نویسش برای خواننده متن با پیش‌زمینه خطی در حافظه بصری‌اش، دست‌انداز تولید کرده؛ از سرعت خوانش او می‌کاهد. روند کنده‌ای chunking در مغز و رایانه‌های تصویری تکنیکی است که داده‌های همگن را یکجا نه یکی‌یکی پرورده می‌کند. این بهینگی در حجم و زمان برای پروردن داده‌های بصری است. این روند شبیه استریوتیپ است که انسان‌ها فرد جدید در زندگی خود را در تیپ‌های شناخته‌شده می‌چپانند؛ تا شناخت از فرد جدید آسان‌تر، تندتر، بهینه‌تر شود.
منابع. ۰۳.۲.۱۵
