«ناموس» و «غیرت»، وقتی پایتخت وارد سوریه می‌شود
آزاده دواچی، فعال حقوق زنان در یادداشتی که برای صفحه ناظران نوشته نگاه کلیشه ای به زنان در سریال پایتخت، همچنین نگاه ایدئولوژیک حاکم بر آن را نقد کرده است.
شخصیت های زنان پس از بروز حوادث و وارد شدن داستان به خاک سوریه هم دچار تغییر نمی شوند و در کشور بیگانه نگاه ایدئولوژیک به زن / همسر/دختر به عنوان ناموس و مردان نجات دهنده مطرح می شود.
سریال پایتخت سریالی که یکی از پرمخاطب ترین سریالهای تلویزیونی دولتی ایران در طول چند سال گذشته بوده است.
در نگاه اول سریال پایتخت قرار بوده با همان چاشنی طنز همیشگی همراه باشد، زندگی پرجنجال خانواده ای ساده که حول و حوش محورهای اجتماعی و اتفاقات و رویدادهای مختلف در جریان است. طنز موجود در سریال پایتخت که با انتقاد از مشکلات اجتماعی خانواده های ایرانی گره خورده بود، این سریال را به یکی از پرمخاطب ترین و محبوبترین سریال های نوروزی تبدیل کرد. اما سریال پایتخت امسال تفاوت زیادی با قسمت های گذشته آن داشت و آن مستولی شدن نگاه ایدئولوژیک و دیدگاه های سیاسی بر آن بود.
زنان و کلیشه‌های همیشگی
یکی از ویژگی های شایع سریال های تلویزیونی در ایران، روایت های کلیشه ای از زنان است که گرچه برخی از آنها بر اساس واقعیت های دریافتی رایج از جامعه در خصوص زنان است، اما به نظر می رسد هنوز هم فرسنگ ها از شناخت موقعیت کنونی زنان در جامعه ایرانی فاصله دارند و در واقع بحث های کلیشه ای علیه زنان را در رسانه ها تقویت می کنند. در سریال پایتخت هم از همان ابتدا دادن نقش های کلیشه ای به زنان به چشم می خورد.
روایت اصلی داستان زنان را در پوشش نگاه های مرد محور جامعه به پیش می برد و همین امر حتی حاشیه هایی را هم برای این سریال ایجاد کرد.
در سراسر سریال تم هایی مثل غیرت مردانه، غیرت برادر به خواهر، پسر به مادر، پدر به دختر سایه خود را بر نقش های زنان انداخته است، به گونه ای که تقریبا تمامی شخصیت های زن داستان در طول سریال، پیرو کلیشه های مرسوم هستند. برای مثال وقتی مسأله ازدواج دوباره فهیمه مطرح می شود و نقی معمولی آن را به اشتباه می فهمد، هما از به میان آوردن ازدواج دوباره می هراسد، چرا که حس می کند غیرت او اجازه این کار را نمی دهد، اما بعدتر نقی موافق این ازدواج می شود چونکه به گفته خودش آینده خواهرش تضمین می شود.
دخترهای نقی شخصیت های ساکتی هستند که عکس العمل های خاصی ندارند و در تمام طول داستان تنها نام دختر نقی را به دوش می کشند. تنها شخصیتی که نویسنده تلاش کرده تا به نسبت دیگران کمی پتانسیل های زن مدرن تری داشته باشد شخصیت هما است، اما شخصیت هما هم مدام در سایه ترس و کابوس و از دست رفتن جنینش در تصادف است و به صورت یک شخصیت منفعل باقی می ماند. قیمومیت مرد به زن آن قدر در روابط خانوادگی این سریال سایه انداخته که نشانه غیرتمندی پسر، حساسیت به ازدواج دوباره مادر است و وقتی بهتاش فرزند فهیمه می فهمد که نقی با ازدواج دوباره مادرش موافق است می گوید: “چه طور غیرتت اجازه می دهد؟”.
چرخش به سوی سوریه
شخصیت های زن پس از وارد شدن داستان به خاک سوریه هم دچار تغییر نمی شوند و در کشوری دیگر نگاه ایدئولوژیک به زن/ همسر/دختر به عنوان ناموس و مردانی که نجات دهنده اند مطرح می شود. اما ایدئولوژی مردان محافظ ِناموس و “ناموس من یعنی ناموس تو” با ظرافت در خلال دیالوگ های داستان گنجانده می شود. فضای داستان از یک فضای آرام به یکباره به فضای پرتنش جنگ در سوریه می رسد و نقش زنان در این جنگ فقط فریاد کشیدن و گریستن و ترسیدن است. الیزابت، شخصیت زن انگلیسی داستان هم در اول معرفی اوست که کمی متفاوت عمل می کند، اما در ادامه واکنش های او هم مانند سایر زنان سریال کلیشه ایست.
داستان با ترس از داعش و ایدئولوژی تبلیغاتی حفظ امنیت کشور از دست دشمنان خارجی آن هم توسط مردان تا پایان سریال ادامه پیدا می کند.
سریال پایتخت در کنار نگاه ایدئولوژیک به زنان، نگاهی تایید آمیز به سیاست های خارجی ایران در خاورمیانه دارد. دیالوگ هایی “ایران امن ترین منطقه است” و “یا شما رفاه دارید” نشان می دهد که این سریال که قرار بود یک سریال کمدی باشد به یک سریال جنگی در خصوص دخالت ایران در سوریه تبدیل شد و مخاطب را ناگهان با سیاست های ایران در منطقه مواجه می کند.
چاشنی سیاسی که در محتوای این سریال پر رنگ شد موجب شد که برخی از مفاهیم مدرنی که نویسندگان سعی در ارائه آن داشتند، هم به خوبی دیده نشود. برای مثال عادی انگاشتن رابطه بهتاش با مینا و صحبت نقی معمولی با مینا که در تلاش بود تا به معضلات جوانان به صورت مدرن تری بپردازد، و یا تلاش برای فرار از ایران به اروپا که طرحش را سه جوان در ترکیه ریختند و شکست خورد.
خرده روایت هایی که با سیاسی کردن فضای سریال در روایت اصلی کمرنگ و فراموش شدند.
- درباره نویسنده:
- تازه‌ترین‌ها:
آزاده دواچی مترجم، شاعر و فعال حوزه زنان، دارای مدرک کار‌شناسی مترجمی زبان انگلیسی؛ فوق لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی، گرایش ادبیات تطبیقی ایران و فلسفه‌ی غرب است و هم‌اکنون مشغول به تحصیل در مقطع دکترای زبان و ادبیات انگلیسی در استرالیا با گرایش مطالعات فمینیسم پست کلنیال در حوزه‌ی ادبیات و نقد ادبی فمینیسم و حقوق زنان در ایران و کشورهای جهان سوم است.
از دواچی تاکنون یک مجموعه شعر به عنوان «پروانه‌ای در راه است» در سال ۸۶ منتشر شده است و دو کتاب دیگر وی در محاق توقیف گرفتار شده‌اند.
Azadeh Davachi,
Ph.D. Student
Faculty of arts, School of English Literatures & Philosophy
Post-colonial Feminism and Feminist Literary Criticism
University of Wollongong, Australia
