چند نکته نه چندان ریز درباره «فارسی دری»
چرا فارسی افغانستان را دری می‌گوییم؟ آیا دری چیزی متفاوت از فارسی است؟
در یکی دو سال گذشته اقبال آشنایی با دوستانی اهل فرهنگ، آموزش و ادبیات از افغانستان را داشتم. امروز در هشتمین نمایشگاه کتاب «تهران بدون سانسور» در تورونتو، دوست نویسنده‌ی افغانستانی و دوست نویسنده‌ی ایرانی را به هم معرفی کردم. گفتگوی کوتاه میان آن دو باعث نوشتن این مطلب شد.
من: «آقای میم از نویسندگان افغانستان، خانم دال نویسنده‌ی ایرانی که امروز هم سخنرانی دارند.»
خانم دال با فروتنی و خجالت گفت: «سخنرانی که نیست، بیشتر گپ و گفت است.» بعد نگاهی به من کرد و ادامه داد: «اصلن (گپ) کلمه‌ی فارسی افغانی است، یا چی میگن، فارسی دری است…»
آقای میم تاجیک و فارسی زبان است. می‌دانستم «فارسی افغانی» یا «فارسی دری» برای او توهین‌آمیز است. می‌دانستم خانم دال روحش هم خبر ندارد روی میدان مین رفته. با لبخند اشاره دادم: «بله در افغانستان رایج‌تر است.»
آقای میم با طنز و کمی بدجنسی دوستانه رو به خانم دال گفت: «(گپ) فارسی است. (خبرې اترې) افغانی است.»
نمی‌دانم همین را گفت یا چیز دیگر. اما می‌دانم به پشتو گفت. خانم دال هاج و واج نگاهش کرد و یک قدم پس رفت.
«پشتو» زبان پشتون‌های افغانستان است که به آن‌ها «افغان» می‌گویند. از زمان به قدرت رسیدن طالبان، که از قوم پشتون و افغان هستند، تبعیض‌ها و قلدری‌ها بر اقوام دیگر شامل تاجیک، هزاره، بلوچ، و ازبک بیشتر و شدیدتر شده است. از آنجا که زبان، سیطره اعمال قدرت است، این تبعیض‌ها شامل ممنوعیت استفاده از زبان فارسی، یا مثله کرده آن هم می‌شود (مانند چپاندن اجباری کلمات غیر فارسی به جای کلمات رایج فارسی، مثلا «پوهنتون» به جای دانشگاه).
فارسی، زبان مادریِ تاجیک‌ها، هزاره‌ها، و چند قوم اقلیت دیگر در افغانستان است. زبان رابعه‌ی بلخی، مولانا، ناصر خسرو قبادیانی، سنایی غزنوی، جامی و بسیاری دیگر.
فارسی، زبان فرهنگی مشترک میان ایران، افغانستان، تاجیکستان و بخشی از ازبکستان است. جداسازی پیکره‌ی زبان فارسی به «دری» و یا «فارسی شرقی» از ابزار تفرقه‌اندازی استعمارگران بوده است.
از زمان سلطه روسیه بر کشورهای سابق اتحاد جماهیر شوروی، مردمان فارسی زبان آسیای مرکزی، در تاجیکستان، ازبکستان، و افغانستان برای حفظ زبان مادری‌‌شان، فارسی، مبارزه و مقاومت بسیار کرده‌اند. مسأله زبان فارسی در این کشورها، مسأله سیاست هویت است.
درست است که گویش فارسی تاجیکستان و افغانستان با فارسی ایران متفاوت است، ولی همانطور که ما در ایران «فارسی یزدی» و «فارسی کرمانی» و «فارسی مشهدی» نمی‌گوییم، «فارسی دری» و «فارسی افغانستانی» و «تاجیکی» هم نداریم.
دوست مترجمی برای فهماندن این مطلب به شیطنت می‌گفت من چهار زبان صحبت می‌کنم. گفتم چه زبان‌هایی؟ گفت «فارسی، دری، تاجیکی، و هزاره‌گی.»
بعد رو کرد به دوست دیگرمان، و گفت ایشان هم چهار زبان صحبت می‌کنند: «کانادایی، آمریکایی، بریتانیایی، و استرالیایی.»
خانم دال حیران از حالت منقلبِ نمایان در چهره آقای میم، بحث را به جای دیگر برد. او به قصد احترام و دوستی کلمه‌ی «گپ» را فارسی دری یا افغانی خوانده بود، حال آنکه مخاطب حساس به فرهنگ و زبان، از به رسمیت‌شناخته‌نشدن زبان اجدادی‌اش آزرده‌خاطر شده بود.
فارسی افغانستان و ایران شاید همانقدر متفاوت است که فارسی شمال و جنوب ایران. اگر به تفاوت‌ها اشاره داریم، شاید بهترین گزینه این است که بگوییم «فارسی ایران»، «فارسی افغانستان» و «فارسی تاجیکستان».
- درباره نویسنده:
- تازه‌ترین‌ها:
ماندانا جعفریان؛ فارغ‌التحصیل دانشگاه تهران و رایرسون (تورونتو) در رشته مهندسی کامپیوتر، با گرایش شبکه‌های کامپیوتری است و در تورونتو – کانادا زندگی می‌کند. ماندانا عاشق نوشتن است و در وبسایت مانلی می‌نویسد. او حدود ۱۰ سال بلاگر و مترجم است. آثار ترجمه‌یی او در سایت‌های مختلفی از جمله «قلمرو» و «شهرگان» منتشر می‌شود.
