نقش رمان مدرن در چیرگی تصوف
از سده ی دوازده میلادی که فرآیند تحول فکری و نوزایش دینی در اروپا آغاز شد به تدریج سامان معرفتی تازه ای شکل گرفت که از سده شانزده به بعد، به «نوزایی» اشتهار یافت. در پرتو این فرایند است که فاصله گرفتن از ارزش های تعصب آلودِ شریعت ایجابی کلیسا آغاز می شود و به تدریج هویت عام و توده وار مذهبی (امت گرایی) جای خود را به هویت شخصی و «فردگرایی» می سپارد. اندک، اندک، «فرد» و حقوق و کرامت او در کانون این سامان معرفت تازه می نشیند. پدیده «رمان» نیز که جلوه ی اصیل «فرد»گرایی است به عنوان مهم ترین دستامد ادبی و اخلاقی دوران تجدد، به آرامی جای خود را در فرهنگ و روابط روزمره مردم می گشاید. در حقیقت رمان به آن سبب از بطن تجدد، هستی گرفته بود که با تکیه بر ارزش بی همتای «انسان»(به عنوان سوژه ی محوری برای سنجش امور جهان) او را به جدال شرافتمندانه با پستی ها و دنائت های «جامعه» تشویق کند تا از این رهگذر بتواند تأثیر تعیین کننده ی فردانیت و شأن و نفوذ «فردی» انسان ها را در تحول دنیای مدرن، بر همگان آشکار نماید.
هنگامی که در فرایند پُر چالشِ عصر روشنگری، نظام ارزش های سنتی و شریعتمدارانه ی کلیسا متزلزل می شود و در شیب فروپاشی قرار می گیرد خیلی طبیعی است که جامعه برای حفظ بقای خود سعی کند خلاءها و گسل های ناشی از این فروپاشی را ترمیم نماید و برای این کار ناگزیر است «نظام حقوقی ـ اخلاقی جدیدی» بنا نهد. در تجربه ی مدل های مختلف تجدد اروپا (که البته فرانسه تا حدودی استثناءست) تأسیس و بسط این نظام تازه و مطابق با بنیادهای معرفتی مدرنیته، لزوماَ به صورت دفعی و با روش های قهرآمیز صورت نگرفت و در نتیجه، ساختار عمومی و نهادهای کهن و اساسی جامعه با انهدام انقلابی روبرو نشد. اغلب الگوهای تجدد اروپا ـ بویژه در بریتانیا و ایتالیا ـ از اساس، با خوش بینی و امید به فرداهای بهتر، سامان معرفتی خود را تبیین کرده بودند. در این روند باز هم ادبیات ـ و نگین درخشان آن «رمان» ـ است که در این میان ناگزیر می شود برای بسترسازی این تحول مسالمت آمیز «اخلاقی-حقوقی» مسئولیت بسیار دشواری را بپذیرد. در این دوره «ادبیات مانند مذهب در درجه اول با عاطفه و تجربه کار می کرد و لذا به گونه ای تحسین برانگیز برای حمل آن وظیفه ای که دین آن را رها کرده بود مناسب بود»[۱] شاید به دلیل همین ظرفیت بی کرانِ ساختاری است که «رمان» و قصه نویسی مدرن می تواند نوع تازه ای از رسالت تاریخی را به دوش کشد. رمان در عین انتقاد از مفاسد اجتماعی و تلاش برای حفظ نهادهای اساسی مقوّم جامعه، سعی می کند با اعتدال و خوش بینی تاریخی «به تولید معناهای تازه» اقدام کند و به این وسیله، نیازهای اخلاقی و هویتی افراد ساکن در جامعه ی متجدد عرفی را برطرف سازد.
[toggle type=”min”]رمان نویس های بسیاری از جمله: میگل سروانتس، دانیل دفو، آلکساندر دوما، جین آستن، هنری فیلدینگ، شارلوت برونته، تولستوی، بالزاک، دیکنز، داستایوفسکی، و…. با «زبان»ی مدرن، دلنشین، عاطفی و مؤدبانه تلاش کردند تا «اخلاقیات انسان محور» را به تدریج جایگزین اخلاقیات جزمی و بازدارنده ی کلیسای قرون وسطا کنند و این اخلاقیات را در روابط رو به مدرنِ جوامع خود، با شیوه ای مسالمت آمیز رواج دهند.[/toggle]
در پاسخ مسئولانه به این نیاز «تاریخمند» جامعه، از سده هفده تا سال های پایانی سده نوزده، رمان نویس های بسیاری از جمله: میگل سروانتس، دانیل دفو، آلکساندر دوما، جین آستن، هنری فیلدینگ، شارلوت برونته، تولستوی، بالزاک، دیکنز، داستایوفسکی، و…. با «زبان»ی مدرن، دلنشین، عاطفی و مؤدبانه تلاش کردند تا «اخلاقیات انسان محور» را به تدریج جایگزین اخلاقیات جزمی و بازدارنده ی کلیسای قرون وسطا کنند و این اخلاقیات را در روابط رو به مدرنِ جوامع خود، با شیوه ای مسالمت آمیز رواج دهند.
راه متفاوت نویسندگان ایرانی
در قرن نوزدهم از خلال مجموعه روابط رو به گسترش ایرانیان با اروپا، انواع محصولات اقتصادی و فرهنگی غرب به ایران وارد می شد. از میان این کالاهای مدرن، سرانجام نوع تازه ای از قصه نویسی (رمان) هم به زبان فارسی وارد شد که محصولی کاملا نوپدید بود. ورود این نوع ادبی، مهم ترین دستامد ارتباط با اروپا برای نویسندگان ما محسوب می شد و می توانست در تحول تدریجی فرهنگ سنتی جامعه ی ما بسیار مؤثر باشد. اما به دلیل گزینش راه متفاوتی که نویسندگان ایرانی در پیش گرفتند موفقیت چندانی به دست نیاورد، و خانواده های ایرانی از این کالای مدرن فرهنگی، محروم ماندند. این محرومیت متأسفانه ادامه یافت و پس از نزدیک به صد و پنجاه سال که از ورود این نوع ادبی به کشور ما می گذرد، مطالعه رمان فارسی هنوز به روال و عادت خانواده های ایرانی تبدیل نشده است.
با مقایسه نویسندگان ایران با اروپا شاید بتوان دلیل این «راه متفاوت» را حدس زد: فرض اولیه می تواند مقایسه «رویکرد اجتماعی» نویسندگان ایرانی با همتایان اروپایی شان باشد. به استناد تاریخ مکتوب ادبیات عمدتاَ انگلیسی، اغلب روشنفکران و قصه نویس های پیشرو اروپای سده هجده میلادی معتقد بوده اند وظیفه رمان نویس، هنگام نگارش داستان، فقط نشان دادن تبعیض و فساد (اعتراض صرف) نیست و نویسنده می تواند نسبت به مخاطب، احساس مسئولیت کند و تمام سعی اش را به کار گیرد تا بازتاب مصیبت های اجتماعی به شکلی بازنمایی شود که مخاطب رمان در منجلابی از نومیدی و یأس و عصیان سقوط نکند. زیرا اغلب نویسندگان مدرنیست اروپا به پشتوانه ی «چهارصد سال دوره ی نوزایش» (از سده دوازده تا شانزده میلادی) به این اصل محوری اعتقاد پیدا کردند که نهادهای اساسی و مردمان هر جامعه ای، لیاقت و قابلیت اصلاح شدن دارند.
پس با توجه به این لیاقت ذاتی مردم و ظرفیت انکارناپذیر نهادهای اساسی جامعه برای «اصلاح»، رمان نویس می تواند به جای آه و ناله و تبلیغ آرمان زهد سیاسی، به نابرابریهای موجود معترض باشد و اعتراض فردی و مصلحانه اش را به قصد بهبود شرایط زندگی سامان دهد. موناشوئرمن در همین زمینه به طور مشخص می نویسد: «رمان انگلیسی در قرن هجدهم اعتراضات اجتماعی زیادی را به خود دید اما انقلاب شگرفی خلق نشد. رمان نویسان اولیه مانند دفو نیاز جامعه ی انگلیسی به تغییر را نظاره می کردند اما به جای تخریب نهادهای اساسی، اصلاح ساختارهای موجود را توصیه می کردند. خشمی که هر یک از رمان نویسان مانند هنری فیلدینگ، هنری بروک، الیزابت اینچبلد و ویلیام گادوین نثار فساد می کردند،[در واقع] بیان‌گر ایمان به نهادهایی بود که مورد انتقاد قرار می‌دادند… سایر رمان نویسان نیز برای تأیید ساختار اولیه و اساسی جامعه همین انگیزه را دارند، در عین حال که اعتراف به مفاسد در زنجیره آثار اعتراضی آنان موجود است…اما فرض اساسی همان است: آقایان باید به تباهی های اجتماعی توجه و برای تصحیح و اصلاح آنها تلاش کنند… در واقع فرض تمامی آنها این است که جامعه می تواند اصلاح شود. محتوای مباحث، خوانندگان را از هرگونه شوکِ مأیوس کننده دور می کند…»[۲].
حالا اگر استفاده از ابزار «قیاس» بین رویکرد نویسندگان ایرانی با رمان نویس های اروپایی، برخوردی مکانیکی و بی مورد تلقی نشود می توان با تسامح و احتیاط ادعا کرد که در مدل تجدد ایران، بر خلاف مدل اروپا، «اعتراض اجتماعی» ـ به قصد اصلاح نهادهای اساسی جامعه ـ در گفتمان های ادبی و رمان های معناگرای فارسی، به عنوان یک قاعده و روال، تثبیت نشد بلکه مسیری متفاوت پیموده شد؛ یعنی به دلیل شرایط متصلب سیاسی، عقب ماندگی فرهنگی، و خصوصاَ نبود یک جنبش «نوگرایی عقل مدار دینی»، ما ایرانیان به جای اعتراض اجتماعی، عمدتاَ شاهد «اعتراض انهدامی» بوده ایم و به استناد متن های ادبی موجود، بخش عمده ای از گفتمان های ادبی و رمان های مدرن ایرانی، هر کدام به نوعی خواهان انهدام انقلابی ساختارهای کهنه و فاسد ـ برای رسیدن به مدنیه فاضله (یا مدینهالنبی) بوده اند. در مقابل این گروه از رمان نویس ها که خشم و نفرت انقلابی شان از واپس ماندگی ایران را به همه ی ارکان اجتماعی ـ حتا نفی قانون ـ تعمیم می دادند، گروهی دیگر از نویسندگان (همچون صادق هدایت در بوف کور؛ تقی مدرسی در یکلیا و تنهایی او؛ و بعدتر نویسندگانی همچون بهمن شعله ور در سفر شب؛ و…) چنان از وضعیت فرهنگی آمیخته به خرافات در کشورشان دلزده بوده اند که هرگز راهی برای رهایی مردم از منجلاب تقدیرگرایی، خرافه پرستی و عقب ماندگی نمی دیده اند. هدایت در «نیرنگستان» جمله تأمل برانگیزی دارد که نشان از نگاه عمیقاَ تراژیک اش نسبت به ابدی بودنِ باورها و عقاید مردم است: «بشر از همه چیز می تواند چشم بپوشد مگر از خرافات و اعتقادات خودش.»[۳] در نهایت انگار هر دو گروه از نویسندگان معناگرا و متعهد ایرانی حداقل در یک مورد، هم عقیده بوده اند: ناامیدی از اصلاح پذیری جامعه!….
یأس از رفرم اجتماعی
به نظر می رسد ریشه های تاریخی رویکرد یأس آلود برخی نویسندگان مدرن ایران را می توان در هشتصد سال غیبت مذهب خردگراو لاجرم، چیرگی زبان و گفتمان های دنیاگریز (برآمده از کلام جزمی شریعتمدارانه)، جستجو کرد. این رویکرد همچنین از چیرگی هشتصدساله ی استبداد ایلی بر کشور نیز تأثیر گرفته است. در این میان، تبعات و هزینه های سنگین عدم امنیت و گسیختگی اجتماعی عصر مشروطیت (دوره توفانی گذار به تجدد) را هم نمی توان نادیده گرفت. این مجموعه عوامل که موجد ناامنی و بحران های ساختاری در ایران بود خواه ناخواه بر رویکردهای یأس آلود ـ و نهایتاَ انهدامی ـ برخی رمان نویس های متعهد و معناگرا بی تأثیر نبوده است. عامل مؤثر دیگر در این مجموعه، عامل «بُهت زدگی» آنان است که ناشی از مشاهده پیشرفت تمدن اروپای قرن نوزده، و قیاس آن با تمدن سنتی خودشان است. طبعاَ این قیاس تمدنی، به تدریج حسی از بیزاری و خشم عمیق نسبت به فضای متصلب و سنتی کشورشان را به قلب زخم خورده و روح حساس شان تحمیل می کند. آنها نیز این حس تنفر شدید را با خلق «تصویری کلامی» از منفی ترین جنبه های زندگی ایرانی بازنمایی می کنند. این شیوه ی خاص بازنمایی، به نوبه خود (و به طور ناخودآگاه) آرزوی انهدام جامعه و زیر و زبر شدن تمامی سنت ها و مناسبات زیست اجتماعی را در ذهن و ضمیرشان توجیه می کند، و آرزویی چنین آنتاگونیستی و آخرالزمانی را کاملا طبیعی جلوه می دهد.
اما ریشه های سرخوردگی و رنج جانکاه نویسندگان آوانگارد ایرانی، صرفاَ به دایره قیاس دردناک تمدنها محدود نیست بلکه در عین حال به تعهد عمیق آنان برای کمک به همنوع، و نیز غلیان عواطف انسانی شان به محرومیت ملت ایران نیز مربوط است. به همین اعتبار، می توان عامل جریحه دار شدن روح ناآرام آنها را از منظر نشانه شناسیِ آرزوهای سرکوفته ی یک ملت نیز توضیح داد. چه بسا از زاویه همین قضاوت بتوان به راز تک افتادگی آنان در برهوت خفقان آور اجتماعی پی برد، و درک کرد که چرا این گروه از قصه نویس های ایرانی قادر نبودند به موضوع پُر اهمیت «جایگزینی مسالمت آمیز اخلاقیات انسان محور» با اخلاقیات جزم اندیش (که لازمه اصلاح تدریجی اجتماعات مدرن و تقویت مذهب خردگراست) توجه در خوری نشان دهند.
[toggle type=”min”]اسناد مکتوب تاریخ ادبیات نشان می دهند که به عکسِ شرایط دشوار تاریخی-اجتماعی برای حرکت اصلاح طلبانه ی نویسندگان ایرانی اما شرایط اجتماعی برای نویسندگان شاخص کشورهای اروپای قرن هجده و نوزده تا حدودی مناسب تر بوده است. به همین دلیل آنها تأثیر مخاطره آمیز خلاءهایی را که از افول اخلاقیات مذهبی و سنتی در جامعه شان پدیدار شده بود به خوبی دیدند و در آثار ادبی شان منعکس کردند.[/toggle]
احتمالا با توجه به همه ی این عوامل بوده است که شعرا و داستان نویس ها ناگزیر می شوند هویت خود را در بسط گفتمان های آخرالزمانی و نقدهای ساختارشکن جستجو کنند و از ابراز هرچه شجاعانه تر برخوردهای سیاسی به منظور پس زدن دفعی و بی مهابای «کلیت سنت»، بهره گیرند. به قول میرزافتحعلی آخوندزاده: «به هرچه دست می‌زنی ایجاب می‌کند که از آن انتقاد شود. مدارا و پرده پوشی خلاف اصل انتقاد است.» [۴] اما کار به حدی بالا می گیرد که در آن مقطع تاریخی، ادبیات، به «خانه ی امن» بازتولید شعارهای سیاسی و انقلابی تبدیل می شود، و پس از مشروطیت نیز برخی رمان نویس ها، داوطلبانه این پرچم را به دست گرفته و بر بام نظم تازه‌ای که قرار است بر ویرانه های نظم کهن استقرار یابد، سنگر می گیرند.
ای بسا به دلیل همین رویکرد گفتمانی کلان نگر، رمان های کم تعدادی که از سوی نویسندگان معناگرای ایرانی خلق می شد اساساَ مجالی برای دیدن زنان و پرداختن به حقوق و جایگاه آنان پیدا نمی کردند. زیرا موضوع «مردانگى»masculinity در پروسه ی خشم انقلابی برای به ثمر نشاندن انقلاب، موضوعی کاملا مرکزی است بنابراین فضاهاى مردسالار معمولا به طور ناخواسته در این نوع ادبیات مدرن بازتاب می یافت. شخصیت اصلی این رمان ها نیز غالباَ «مردانی» جسور، عاصی و «به شدت قانون گریز» بود (تا حدودی شبیه به شخصیت های محوری برخی داستان های «مثنوی» مولانا). نمونه اعلای پرسوناژهای قانون گریز و انقلابی از این دست را می توان در رمان «تنگسیر» صادق چوبک سراغ گرفت. «زایر محمد» شخصیت محوری و انقلابی این رمان مدرن، شخصیتی است که بر فراز قوانین عرفی و جاری کشور، در مقام یک «قاضی خودخوانده» می نشیند و علیه زورگویان، حکم صادر می کند. او همچنین در مقام «مجری خودخوانده ی قانون»، رأساَ به اجرای حکم و انتقام از ظالمان نیز اقدام می کند. این در حالی است که سابقه نیاز عاجل ایران به قانون گرایی، حتا به یک سده پیش از پیروزی انقلاب مشروطیت باز می گشت. با وجود این، رمان های آوانگارد ناخواسته علیه «قوانین» و نظام حقوقی عرفی شده ی جامعه ـ و گاه از رهگذر تمسخر عادت های سنتی و خرافی مردم ـ به نگارش در می آمدند. برخی از این آثار ادبی مدرن حتا جنبه های پُررنگی از آته ئیسم را با خود حمل می کردند.
طبعاَ متن هایی از این گونه که همزمان با قوانین عرفی و نیز با سنت های کلامی و دینی به مبارزه برخاسته بودند ناگزیر می شدند برای بیان مخالفت شان از «زبان استعاری» و پیچیده بهره گیرند. از سوی دیگر، این نظام سخن و گفتمان های متعهد ادبی به وسیله کوشندگان سیاسی و انقلابی (که معمولا با جهان ادبیات پیوند در خوری نداشتند اما روزنه ای هم برای بیان عقاید خود نمی دیدند) تقویت می شد. روند تصاعدی آمیزش گفتمان های گرم ادبی با جهان سرد سیاست ـ که در ساختار زبان اتفاق می افتاد ـ خواسته یا ناخواسته، بن مایه های سیاسی گفتمان های ادبی را بر محتوای هنری شان چیرگی بخشید. همین عامل نیز احتمالا یکی دیگر از رازهای سر به مُهر تشدید پیچیدگی و «سمبلیک بودن» این زبان ادبی بوده است. گفتن ندارد که بهره وری از زبان و گفتاری چنین نمادین و رمزآلود، هرگز نمی توانست به طور گسترده با عامه ی مردم ارتباط بگیرد و آنها را (بویژه ستمدیدگان را) به اصلاح تدریجی وضعیت دشوار زندگی شان رهنمون شود. محمدعلی جمالزاده در «فارسی شکر است» با روایتی داستانی فاصله عمیق این زبان روشنفکری را با زبان عامه مردم، به خوبی نشان داده است. در این میان، اختلاف سطح زبان محاوره با زبان مکتوب در ایران، که اساساَ «اختلافی ساختاری و دیرپا» است طبعاَ فاصله ی زبان روشنفکری با زبان عامه مردم را هرچه عمیق تر کرده است.
گفتمان مدرن ادبی: گفتمانی منجی گرا
با ورود ایران به عصر توفانی تجدد، برخی نویسندگان انقلابی و متعهد، بدون در نظر گرفتن دوره هفتصد ساله ی رنسانس دینی، فرهنگی و اجتماعی که اروپا طی کرده بود در مدت زمان اندکی، و با تکیه صرف بر نیروی اراده ی مردانه شان، نقش قافله سالار و منجی اجتماعی را بر عهده گرفتند. چیرگی این باور مدرنِ ایرانی‌صفت، در کنار باورهای کهن اخلاقی-اشراقی، طبعاَ این مردان انقلابی و رسالتمند را هرچه بیشتر به دام تناقض های ساختاری گرفتار کرد؛ اما به نظر می رسد که برای رهایی از این دامچاله، آنها به جای تمرکز بر روش های کارآمد و عینیت گرا (تحول درونی سنت ها و کمک به رنسانس مذهبی)، احتمالا به ضمیرناخودآگاه و «حافظه تاریخی»شان پاسخ دادند و همچون سلف خود در عصر سنت (عصر حلاج، سهروردی، مولوی و…)، رشادت، آشتی ناپذیری و رادیکالیسم را به عنوان «مهم ترین معیار» برای قضاوت در مورد آثار ادبی، اجتماعی و هنری، برگزیدند.
از سوی دیگر برخی رمان نویس های آوانگارد ایرانی بویژه پس از انقراض سلسله قاجاریه، تلاش جانکاه و بی وقفه ای برای همگامی با آخرین دستاوردهای سبکی (سبک های انقلابی و ساختار شکن)، و به خصوص اقتباس از تازه ترین یافته های روانکاوانه ی غرب (در آن زمان، روانکاوی فروید) را نیز آغاز کردند.[۵]؛ این انتخاب، به عکس نظر بعضی کسان، ژست روشنفکرانه یا خودنمایی آگاهانه ی چند نویسنده ی مرفه یا خرده بورژوای ایرانی نبود بلکه به عنوان یک تِرم منطقه ای در اغلب کشورهای با اکثریت مسلمان همچون: ترکیه، مصر، ایران، شام، تونس، (و حتا هندوستان و بنگلادش) رو به گسترش داشت. قابل تأمل است که در اغلب حلقه های ادبی و فضاهای محفلی روشنفکران رادیکال ایران، آن دسته از قصه ها و رمان هایی شامخ و ارزشمند تلقی می شد که با آخرین متد نویسندگان اروپایی (بویژه نویسندگان انقلابی فرانسه و روسیه)، همانند باشند؛ این رویکرد هر چند آتوریته و اقتدار مدرن را برای نویسنده در پی داشت ولی آثار او را هرچه بیشتر از دایره ی فهم، زبان، نیازها و دلبستگی های عامه مردم، دور می کرد. طبعاَ اقتباس غیرخلاق و شانه به شانه قدم برداشتن ادبیات داستانی ایران با ادبیات آوانگارد اروپایی، رمان مدرن فارسی را به همان نسبت که از فضای فکری توده های زحمتکش و روحیات جمعی خانواده های ایرانی دور نگه می داشت، به همان نسبت نیز در فضاهای کوچک محفل های خاص نخبگان ادبی، در حصار قرار می داد. گرچه در این روال و قاعده، استثناها اندک شمار نبوده اند.
بازآفرینی اخلاق صوفیانه در عصر تجدد ایران
اسناد مکتوب تاریخ ادبیات نشان می دهند که به عکسِ شرایط دشوار تاریخی-اجتماعی برای حرکت اصلاح طلبانه ی نویسندگان ایرانی اما شرایط اجتماعی برای نویسندگان شاخص کشورهای اروپای قرن هجده و نوزده تا حدودی مناسب تر بوده است. به همین دلیل آنها تأثیر مخاطره آمیز خلاءهایی را که از افول اخلاقیات مذهبی و سنتی در جامعه شان پدیدار شده بود به خوبی دیدند و در آثار ادبی شان منعکس کردند. این نویسندگان ـ به خصوص رمان نویس های انگلیسی ـ تلاش فراوانی به خرج دادند تا شاید در فرآیند«ارتباط وسیع با مردم» بتوانند جای خالی اخلاقیات شریعتمدارانه را با ارزش های معنوی اخلاق مدرن پُر کنند: «…چنان که تری ایگلتن، برایان دویل، و کریس بالدیک نشان داده اند هرچند مطالعه ی ادبیات به نظر مرسوم و «عادی» می رسد اما در لحظه ای حیاتی از تاریخ فرهنگ انگلیس نهادی شد، یعنی زمانی که ایمان مذهبی رو به افول بود…در واقع مطالعه ادبیات دقیقاَ با استفاده از همان ساختارهای گفتمانی انجام می گرفت که پیشتر برای مطالعه مذهب به کار گرفته می شد، و همراه با آن، فهرست آثار معتبر (که خود یک رده بندی مذهبی از متون بود) ساخته شد و اخلاقیات و ارزش ها در کانون توجه قرار گرفت.»[۶]؛ ولی در ایران شرایط دشوار و موانع تاریخی متعدد، فرصت چنین رویکردی را از نویسندگان پیشرو ستاند و ای بسا همین امر، عامل مهم سوق یافتن آنها به دالان یکطرفه ی رویکردها و گفتمان های انهدامی و ایدئولوژیک شد.
اتخاذ چنین رویکردی از سوی این گروه از نویسندگانِ تجددخواه ایرانی به آن جا ختم شد که یک بار دیگر شعر و ادبیات پندآموز کلاسیک و «گفتمان های تاریخی عرفان» پا به میدان نهاد و ضرورت حضور مؤثر خود را به عنوان ابزار هنری و ادبی برای تداوم اخلاقیات سنتی-مذهبی از جمله: تزکیه و تقوا و فتوت و ایثار و مروت و احسان و آخرت گرایی را به جامعه ی ایرانی گوشزد کرد. این «گفتمان دینی-تاریخی» که از آراء اولیاء تصوف و علم کلام اسلامی سیراب می شد برای چندمین بار در تاریخ، به نخبگان و روشنفکران ایرانی نشان داد که می توان از طریق سنت دیرپای ادب منظوم و تذکره های پندآموز سنتی (ادب پندنامه ای) و به یاری شعر و شهود و حدیث و ارشاد و نصیحت به مؤمنان، متولی و ضامن تداوم ارزش های کهنسال اخلاقی در جامعه ایرانی شد. چه بسا این توانایی، از وجه جذابِ عاطفی، زیباشناختی و ذوقی این ساحتِ مذهبی فراروییده باشد زیرا به باور اغلب دین پژوهان و تاریخ دانان ایرانی از جمله محمد رضا شفیعی کدکنی، تصوف، رُویه ی هنری شریعت است: «تصوف و عرفان چیزی نیست جز برخورد هنری با مذهب.»[۷]
باری، گفتمان کهنسال «تصوف» به عنوان رُویه ی هنری شریعت، عمدتاَ در قالب شعر و ادبیات کلاسیک، با انرژی توفنده تری نسبت به عصر سنت، به کمک آمد تا وظیفه دشوار برقراری ارتباط با عامه مردم را بر عهده گیرد و اخلاقیات جامعه ما را از نظام ارزش های خود، همچنان پُر و سیراب نگه دارد؛ یعنی کاری که رمان مدرن نتوانسته بود انجام دهد. به زبان روشن تر این که: با انقلاب مشروطیت و ورود ایران به عصر تجدد، جای خالی باورها و اخلاق سنتی که قرار بود توسط رمان و ادبیات مدرن پُر شود و ارزش های سبک زندگی نو ـ اینجهانی ـ را در پهنه جامعه ی رو به توسعه ی ایران بگستراند، سرانجام با عرفان و تصوف پُر شد و این رویکرد توانست ارزش ها و گفتمان های مذهبی را در جامعه مدرن ایران، بازآفرینی کند: «..جای بسی تأمل است که در درازمدت، فکر دینی بیشتر از طریق همین عرفان و فلسفه و ادبیات بود که توانست در فرهنگ این سرزمین حضور و تداوم یابد. به عبارت دیگر امور و ساحت های غیر دینی که ابتدا از سوی متولیان و متعصبان مذهبی به شدت پس زده می شدند بعد از طی دورانی از تحجر و تعصب و تنش و امتناع، به کارآمدترین اسباب ترویج امر دینی بدل شدند. فلسفه و عرفان و ادبیات، سنت هایی معرفتی یا ذوقی فراهم آوردند تا فکر دینی با زیستن در این سنت ها روزآمد شود و رمق و رونق پیدا کند.»؛[۸]
پانوشت ها
- تری ایگلتون، «پیشدرآمدی بر نظریه ی ادبی»، ترجمه عباس مخبر، ص ۳۶، نشر مرکز، چاپ هفتم (ویراست دوم)، تهران ۱۳۹۲.
- موناشوئرمن، «بی عدالتی و اعتراض اجتماعی در رمان قرن هجده انگلستان». ترجمه روح الله عبدالملکی. به نقل از تارنمای ترجمان، ترجمه و علوم انسانی. تأکیدها از نگارنده این مقاله است.
- صادق هدایت، «نیرنگستان»، کتاب های پرستو، چاپ چهارم، تهران ۱۳۴۴.
- منطق الطیر به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، صفحه ۹ ، انتشارات سخن، تهران ۱۳۸۹.
- سارا میلز، «گفتمان»، ترجمه فتاح محمدی. ص ۳۷، چاپ اول، نشر هزاره سوم، ۱۳۸۲.
- نمونه اعلای این رویکرد در ایران «بوف کور» صادق هدایت است که خانم حورا یاوری در کتاب ارزشمند خود «روانکاوی و ادبیات، دو متن، دو انسان، دو جهان» با ژرف نگری و دقت، تأثیر عمیق هدایت از آراء روانشناسی فروید (به عنوان آخرین دستاوردهای روانکاوی غرب) در نگارش بوف کور را به اثبات رسانده است.
- یحیی آرین پور، «از صبا تا نیما»، جلد اول، صفحه ۲۸۳، انتشارات زوار، چاپ پنجم، تهران ۱۳۷۲. گفتنی است که فتحعلی آخوندزاده احتمالا نخستین روشنفکری در عصر مشروطیت است که برای اولین بار از ژانر ادبی تازه ای با عنوان «نقد ادبی» نام برده و آن را در ایران رواج داده است.
- مقصود فراستخواه، «مناظره آیت الله و دکتر»، مهرنامه، شماره ۲۷، آذر ۱۳۹۱، صفحه ۲۶۲.
- درباره نویسنده:
- تازهترینها:
