نگاهی کوتاه بر شعر کوتاه
هر اثری دارای یک آناتومی وساختار می‌باشد از به‌هم پیوستن این اجزا و چنینش کلمات در صورت و معنا، فرم و ساختمان شعر به وجود می‌آید. شعر کوتاه درنهایت ایجاز و فشردگی و ایهام شکل می‌گیرد. و در واقع یک لحظه آنی‌ست. برشی ازجهان درونی و بیرونی و دریافت و تجسم و کشف آنی شاعر است اگر متنی دارای المان‌های شعر کوتاه (طرح و هایکو) باشد، هر واژه، بار معنایی عمیقی را با خود به دوش می‌کشد گرچه هر زبان آفرینش‌ها و پتانسیل‌های موسیقیایی و دیالکتیک خاص خود را دارد.
در اینجا به اختصار به هایکو و طرح اشاره می‌کنیم که هریک دنیایی عمیق و کمی شبیه به هم اما به صورت مجزا دارند.
هایکو یکی از کوتاه‌ترین گونه‌های شعر در دنیای ادبیات است که ابتدا توسط ژاپنی‌ها سروده شده و با ترجمه به کشورهای دیگر نیز راه یافت. گرچه در ایران شعر کوتاه در قالب کلاسیک به بخش‌های گوناگونی تقسیم می گردد؛ خسروانی، دو بیتی، رباعی، نو خسروانی اما امروزه به صورت کوتاه شعر در قالب سپید، «هایکو، سن ریو، طرح، واژانه و …» می‌گویند.
طرح نیز گونه‌ای دیگر از شعر کوتاه است و قالبی نوپاست، که از ترجمه شعرهای هایکوی ژاپنی ایجاد شده‌است.
همانطور که می‌دانیم هایکو بیشتر بصورت ابژه و با طبیعت سر و کار دارد اما طرح هم به صورت ابژه و هم سوبژه در واژه‌ها ریخته می‌شود در طرح از فعل‌ها نیز می‌توان استفاده کرد اما در هایکو هر چه کلام بدون فعل باشد و دریافت از طبیعت بیشتر باشد، قوت کار بالاتر می‌رود. گرچه نمی‌توان قوانین هایکوی ژاپنی را در شعر کوتاه فارسی لحاظ کرد.
هایکو در سه خط سروده می‌شود. خط اول و سوم؛ پنج هجا (واحد) و خط دوم؛ هفت هجا دارند که با هم هفده هجا را تشکیل می‌دهند. هر کدام از این واحدها باید معنای مستقلی داشته باشند. هایکو از ابتدا شعر کوتاه نبوده و خود مقدمه شعرهای بلند ژاپنی بوده است که «هاکا» نام داشته‌اند و در ادامه خود به قالبی مستقل تبدیل گردیده است.
نماد در شعر هایکو بسیار به چشم می‌خورد و گرچه با زبان ساده بیان می‌گردد اما معنای عمیقی در آن به صورت پنهانی نهفته است. طوری که باید چندین بار خوانده شود و با هر بار خواندن تعبیری دیگرگونه بدست آید، به همین دلیل بیهوده است خواننده در هایکو بدنبال مشخصات شعرهای ایرانی باشد مانند وزن و قافیه و یا شبیه به شعرهای سپیدی که گاها تمام کلید واژه‌ها برای مخاطب مشخص می‌کند.
به قول شاملو هدف هایکو زیبایی نیست بلکه به سادگیِ تمام به ما چیزی را نشان می‌دهد که خود همیشه می‌دانسته‌ایم.
مشهورترین هایکو‌سرایان ژاپن عبارتند از: ماتسوئو باشو، کوبایاشی ایسا و ماسائوکا شیکی. یوسا بوسون،
یک نمونه هایکو ژاپنی از “تونی تسورا”
«قزل آلایی بر می جهد
ابرها در بستر رود
حرکت می کنند»
فرناز جعفرزادگان
وهایکویی دیگر از شاعر ژاپنی “دان سویی “
«کاملیاها به زیر می‌افتند
یکی پس از دیگری
زیر ماه مه آلود»
تفاوت طرح و هایکو در این است که هایکو معمولاً یک عکس از زندگی را به صورت عینی نشان می‌دهد و در اصل یک لحظه را به تصویر می‌کشد. طرح نیز بدین گونه اما بیشتر با ذهن درگیر است هر چند طرح به لحاظ نوشتاری و سرودن، شبیه هایکو است اما از لحاظ موضوع، لحظه‌ها را شاعرانه‌تر به تصویر می‌کشد و در بستر کلام عمق بیشتری پیدا می‌کند، طوری که گاه از یک لحظه فراتر می‌رود.
طرح قالبی است که به موضوع خاصی اشاره دارد و گاهی در خوانش چند معنایی و چند وجهی نیز می‌گردد، این نمونه سرایش به صورت سوبژه و ابژه در متن رخ می‌دهد و به نسبت هایکو از واژه‌های بیشتری تا حداکثر ۲۰ واژه تشکیل شده‌است گرچه هر چه تعداد این واژه‌ها کمتر باشد، بر زیبایی اثر افزوده می‌گردد. طرح به نسبت هایکوشاعرانه‌تر است و قوه‌ی تخیل با مفهومی عمیق در متن حرکت دارد…
۱۳۹۴
