جنبش سبز در زبان شناسی

دوگانه‌ی «پذیرش و پرهیز» در زبان فارسی

از اواخر قرن هفتم تا آستانه انقلاب مشروطیت ـ هفتصد سال ـ نظام سخن و گفتمان های کلان در ایران، برای تولید معنا و تبدیل شدن به «گفتمانی برتر»، به تدریج ساختن کدواژه ها، رمزها و جمله هایی در فراسوی واقعیت را آغاز کردند. این نگاه رو به بالا ـ به عوالم شهود و اشراق ـ که در فضای سیاسی-اجتماعی بعد از حمله مغولان، پشتیبانی می شد طبعاَ ساختار ویژه ای (ساختار دوقطبی) را با خود حمل می کرد که به یاری درونمایه ی تهاجمی اش، می توانست بسیاری از گفتمان هایی را که در بافت تو در توی این زبان شاعرانه، ساخته می شد به راحتی مدیریت کند. این رویکرد گفتمانی/معرفتی، عمدتاَ از اواخر دوره سلجوقیان به بعد، در ساختارهای فرهنگ و زبان سرزمینی مان (زبان فارسی)، جایگاه هژمونیک کسب کرد در نتیجه، اغلبِ گفتمان های کلان در سده های اخیر با توجه به «خاستگاه اشراقی و اسطوره ای شان»، ناگزیر شدند انسجام معنایی و هویت خود را غالباَ بر محور دو قطبِ مثبت و منفی: «قطب مثبت: ما ایرانیان مسلمان / قطب منفی: آن کافران بیگانه» سامان دهند. این معادله دوبُنی (تقابل دوتاییِ) که طی چند هزاره در گستره ی اسطوره های ایرانی بازآفرینی می شد در واقع یکی از عوامل و دستمایه هایی بوده است که در طول سده های متمادی بویژه طی هفت سده ی اخیر، به رهبران ما امکان داده تا «حقانیت» نظام قدرت خود را به مخاطب (سوژه) اثبات نمایند. زیرا می دانیم که یکی از جنبه های رازآلودِ تداوم تاریخی گفتمان های بلندپروازانه و آخرالزمانی، تبلیغ و ترویج مداوم اسطوره ی «خیر مطلق» (سیاوش) در مقابل «شر مطلق» (افراسیاب) بوده است. طبعاَ یکی از نتایج غیرمستقیم و قصدناشده ی تداوم «شکل های مختلفِ» این اسطوره پردازی، سرکوب بی رحمانه ی رقبا، تفاوت ها و دگراندیشی ها بوده است. به اعتبار نفوذ این گفتمان دوقطبی، رهبران ما خیلی آسان تر بر مخاطب شان اثر می گذاشته اند و ذهن او را با ارزش های دوبُنی پردازش می کرده اند. از معبر این پردازش موفقیت آمیز است که آنها به چیرگی و تحکیم «رژیم حقیقت» مورد نظرشان بر کیان جامعه، یاری می رسانده اند. در واقع هر نظام قدرتی به گفته ی بوردیو،  تلاش می کند که عرصه «زبان» را به کنترل در آورد و از این طریق، گردش معنا در پهنه جامعه را مدیریت کند. به این اعتبار، یکی از رموز کسب حق اهلیت و مشروعیت برای حکومت ها، استفاده از ـ و اتکا به ـ نظامی زبان شناختی است.

اما از سوی دیگر، قطبی شدن ذهن و زبان مخاطب ایرانی، به نوبه خود، نه تنها شکاف عمیق تاریخی میان «ملت / دولت» را به موضوعی طبیعی و عادت شده، تبدیل کرده بلکه به تصلّب ساختارهای قطبی شده ی زبان فارسی و گفتمان های سیاسی برآمده از آن نیز کمک شایانی کرده است. برخی پژوهشگران نیز معتقدند که بخش قابل ملاحظه ای از تاریخ حیات و تکاپوی «زبان فارسی» در حوزه نوشتاری و شنیداری (ذخیره شده در حافظه جمعی ایرانیان)، تا پیش از انقلاب مشروطه ـ به شکل سنتی تر ـ و حتا بعد از مشروطه (در فرم های غیرسنتی)، غالباَ زبانی «قطبی»، غایت گرا و دشمن ساز بوده است. اگر چنین باوری واقعیت داشته باشد پس احتمالا فهم این موضوع نیز سهل تر خواهد شد که چرا این مسیر انهدامی و تقابلی، در سال های دهه ۱۳۶۰شمسی به اوج خود می رسد… انگار هرچه از دوران میانه به دوران معاصر (مدرن) نزدیک تر شده ایم بن مایه های انهدامی و تهاجمی گفتمان های هژمونیک، وسعت و شتاب بیشتری پیدا کرده اند.[۱]

احتمالا با همین پیشینه بوده است که شهروند ایرانی با ظهور جنبش مدرن و نوپدید موسوم به جنبش سبز، به یک باره با چالش و گسستی نامنتظر در «حوزه گفتار و عمل اجتماعی» روبرو شده است.  یعنی: زبان و گفتارهایی تاریخی مملو از کدواژه های آخرالزمانی، اسطوره مزاج و «تفاوت هراسی»، در مقابل عمل اجتماعی نوپدیدی آمیخته به ارزش های همبستگی و پذیرش تفاوت ها.[۲] به همین قیاس شاید بتوان عامل این گسست را با احتیاط و تسامح، در این صورت بندی هم عرضه کرد که: ایرانیان به محض برآمدن این جنبش مدرنِ غیرانقلابی، بویژه هنگامی که این جنبش نورسیده در تنگنای حذف قرار گرفت ناگهان خود را به طور عاجل، محتاج نظام واژگان نو و متناسب با سرشت خشونت پرهیز این جنبش یافتند و در نتیجه، به جستجو پرداختند تا شاید از این رهگذر بتوانند در شرایط پُرفشار سیاسی، از چرخش زبان خشونت پرهیز به سمت زبان رسمی و مرسوم (خشونت گرا و دوقطبی)، جلوگیری به عمل آورند. اما به دلایلی، این کندوکاو مسئولانه، ناکام ماند.

برخی دلایل ناکامی

از میان انبوه دلیل هایی که در ناکام ماندن این جستجوی حیاتی، می توانسته دخیل و مؤثر باشد، یکی هم، محدودیت آگاهی از مقاومت و ظرفیت های تغییر زبان فارسی و گفتمان های برآمده از آن است زیرا اگر قواعد گرامری عمیق ناظر بر ساختار زبان فارسی را بررسی کنیم احتمالا متوجه می شویم که تغییر قوانین، کُدها و ژرف ساخت های رمزآلود زبان سرزمینی مان، طبعاَ در یک بازه زمانی کوتاه (حتا بیست ساله)، هرگز امکانپذیر نیست زیرا این الگوها و قواعد کهنسال از «ناخودآگاهِ جمعی و تاریخی» خود ما ایرانیان ریشه می گیرد و بالعکس!  به خصوص اگر به این نکته هم توجه کنیم که از اواخر قرن هفتم تا دوران معاصر (حدود هفتصدسال) بافت اساطیری، عاطفی و شهودی «زبان فارسی» معمولا تصویرهای کدگذاری شده ی جهان اسطوره ها را در اذهان ما بازآفرینی کرده است. یعنی بازآفرینی گفتمان هایی که همچنان ریشه های استوار در جهان سنت دارد و ضامن پایایی و پویش دستگاه اسطوره سازی ما ایرانیان است؛ گفتمان هایی که به گوهر، شهودی و فراتاریخی اند و سرشارند از رازپردازی ها و خیال واره های جذاب و جازم در کارزار مقدس «محو کامل دنیای ظالم».  این ارزش ها و گفتمان ها از منظر نشانه شناسی آرزوهای اینجهانی طبعاَ با زندگی روزمره مان فاصله معناداری دارد: زندگی و واقعیتی که رو به سوی عینی گرایی، تجدد، عصر اطلاعات، تکثر و رفاه هرچه بیشتر دارد؛  و زبان و ذهنیتی که در ژرفا و بن مایه های خود، در فراسوی واقعیت سیر می کند.  این معادله طبعاَ می تواند از زمره ی مهم ترین دلیل های بوجود آمدن گسست بین «جهان ذهنی» ما ایرانیان با «واقعیتِ زندگیِ» معاصرمان تلقی شود.

با توجه به این میراث تاریخی، و تأثیر انکارناپذیر آن بر ناخودآگاه جمعی مان، احتمالا برای برخی صاحب نظران قابل پیش بینی بوده که «فضای استعاری» انتخابات ریاست جمهوری که چندماه به درازا کشید (تا روز رأی گیری ۲۲ خرداد ۱۳۸۸) پایدار نخواهد ماند. در آن چندماه شاهد بودیم که خرده گفتمان های غیر رسمی در فضایی بانشاط ، با گفتمان رسمی، رقابتی مسالمت آمیز داشتند، طبعاَ این فضای استعاری، خواهی نخواهی می بایست به روال عادی و موقعیت سابق اش باز می گشت، که بالاخره هم بازگشت؛ در نتیجه، مواجهه گفتمان رسمی با پاره گفتارهای خشونت پرهیز، به گونه ای دیگر رقم خورد. به این ترتیب که: با چرخش فضای سیاسی جامعه، خرده گفتارهای مسالمت جو، ناگهان با بخش سخت افزاری گفتمان مسلط، روبرو شدند.  جوانان تحول خواه ـ بدنه ی جنبش سبز ـ نیز که در مبارزات به دور از خشونت سال ۱۳۸۸ و با نخستین راهپیمایی میلیونی مردم در ۲۵ خرداد ـ معروف به «راهپیمایی سکوت» ـ فعال شده بودند به یک باره خود را مقابل قدرت برهنه ی گفتمان رسمی دیدند و در تنگنای موانع سیاسی گرفتار آمدند. در شرایطی چنین نامنتظر، و در فرصتی چنین اندک و پُر التهاب، احتمالا این نیروها امید و ظرفیت چندانی برای دگرگونی و اصلاح پیکربندی تاریخی گفتمان ها را در قلمرو امکانات خود نیافتند.[۳]

دلیل دوم: دومین دلیل ناکامی، شاید وجود «اراده گرایی» ناخواسته در رفتار بدنه ی جنبش سبز (بویژه دانشجویان و جوانان) باشد. در ماه های پایانی سال ۱۳۸۸ اغلب جوانانی که با آنها صحبت می شد به این مسئله خطیر واقعاَ کم بها می دادند که: آنچه به ذائقه و ذهن آرزومند عامه مردم، معنا و جهت داده، لزوماَ شعارها و پاره گفتارهای تازه یابِ جنبش سبز و نیز منشورها و بیانیه های فکرشده ی رهبران این جنبش نیست؛ حتا گفتارهای خشونت پرهیز اصلاح طلبان (که حضور جدی این گفتارها در عرصه سیاست حداکثر از «دو دهه» تجاوز نمی کند) هم به سادگی نمی تواند مبنای استواری برای نوشدنِ حافظه تاریخی توده های آرزومند به حساب آید بلکه آرزوی رهایی و خیالات آرمانشهری (مدنیه فاضله/ مدنیهالنبی) ریشه اش همان قدرت بازتولیدیِ پنهان در ژرف ساخت‌های از پیش موجودِ فرهنگی (زبانی، نمادین، و…) در سرزمین ما است؛ زیرا چیرگی بلندمدت نظام نمادین و گفتمان های کلان مقیاس حاکم بر ایران، عصاره تاریخ بسیار طولانی است که مشخصاَ در زیربنای پُرلایه ی زبان فارسی، رسوب کرده و طی قرنها، به ناخودآگاه جمعی ما تبدیل شده است؛ بنابراین نمی توان یک شبه و صرفاَ به یاری «اراده ی معطوف به تغییرِ گروهی از تحول طلبان»، آن را زیر و زبر کرد.

مدارک و اسنادی هم در دسترس نیست که نشان دهد جوانان دموکراسی خواه حتا به عملکرد معاصر گفتمان های هژمونیک (معادلات قدرت) و نحوه آرایش این نظم گفتمانی در کشورشان عنایت چندانی نشان داده باشند و مثلا این تجربه معاصر را دیده باشند که حتا در میراث «نقد ادبی» و گفتمان های چپ «انقلابی» ایران (چپ اسلامی و مارکسیستی)، پاره گفتارهای رفرم و اعتدال، نفوذ و اعتبار چندانی نداشته و طی هشتاد سال اخیر، به هزار و یک دلیل، گفتمان اعتدالی و خشونت پرهیز، هرگز نتوانسته در این نظم گفتمانی، حق اهلیت کسب کند و در صدر نشیند. هم از این روست که به نظر می رسد نتیجه ی عملی کم توجهی نیروهای بدنه ی جنبش سبز به این موارد، نهایتاَ باعث شد که نیروهای قدرتمندِ«جاذبه/دافعه»ی نهفته در گفتمان های تاریخی حاکم (با تکیه بر دستگاه اسطوره سازی ما و بهره گیری از آن)، به محض خاتمه فضای ناپایدار و استعاری چندماهه تا برگزاری انتخابات، دست به کار شدند و به شکلی مطمئن، و با بهره گیری از مشروعیت قهر دولتی، گفتمان های مدنی را به حوزه مقاومت راندند و آنها را حاشیه ای کردند.

حاشیه نشینی اجباری و تنگنای بوجود آمده، (که البته دلایلی فراتر از حوزه گفتمانی هم دارد) نهایتاَ به آن جا سوق یافت که مجموعه ی پاره گفتارهای نوپدید پرهیز از خشونت، برای صیانت از نفس و حفظ بقاء، به جای توسل به آینده، به گذشته رجوع کند و از آن یاری بطلبد. یعنی به گذشته ای رجعت کرد که اتفاقاَ می بایست از آن فاصله می گرفت. به هر حال سبزها به دلیل در تنگنا قرار گرفتن، ناگزیر شدند به بنیادهای اسطوره ای-حماسی زبان فارسی (بویژه به گفتمان های دوقطبی صدر انقلاب اسلامی) باز گردند.  این رجعت اما به حدی پُرشتاب و بی مهابا بود که حتا شعارهای قهرآمیز سال ۱۳۵۷ نیز بار دیگر ـ این بار توسط سبزها ـ بر عرصه عمومی مسلط شد: «مرگ بر…»، یا «می کشم، می کشم، آن که برادرم کشت»،… و فراوان شعارها، نقدها و برخوردهای نمونه وار از این دست، که به لحاظ ارزشی و سوگیری تاریخی، با شعارها و گفتمان های رسمی، تطابق داشت؛ در واقع از این مقطع به بعد بود که پاره گفتارهای خشونت پرهیز (بویژه در کفِ خیابان ها)، ناخواسته در بافت گفتمان های اسطوره ای و رسمی قرار گرفتند و لذا سبزها مجبور شدند که در زمین بازی آنها، فعالیت شان را ادامه دهند. گفتمان های رسمی نیز از این «فرصت طلایی» کمال استفاده را بردند زیرا چرخش قصدناشده در مسیر گفتارهای خشونت پرهیز، مشروعیت نسبی برای توجیه و پذیرش خشونت ورزی گفتمان های رسمی را در بخش هایی از جامعه و سیستم سیاسی، فراهم آورد.

در خلال این بررسی که صرفاَ در چهارچوب تنگ حوزه ی گفتمان (دیسکورس)، محاط است، شاید توجه به سازوکارهای تأثیر متقابل گفتمان رسمی با ذهنیت نسل بعد از انقلاب نیز راهگشا باشد زیرا که سازوکار بازتولیدی گفتمان سیاسی-انقلابی حاکم به وسیله صداسیما و دیگر رسانه های دولتی، نسل های بعد از انقلاب را مدام با گفتارهای انقلابی و آخرالزمانی تغذیه و سیراب کرده بود تا جایی که شاید بتوان ادعا کرد این نظام گفتمانی و نمادین، تا مقطعی که جنبش سبز به منصه ظهور رسید بیش و کم به «جزو لاینفک ضمیر ناخودآگاه بخش عمده ای از نسل جوان» تبدیل شده بود بنابراین چه بسا همین عملکرد ضمیر ناخودآگاه، سرانجام باعث شده باشد که هنگام بروز خشونت و قهر دولتی، کوشندگان بدنه ی جنبش سبز ـ بویژه نیروهای کفِ خیابان ـ اغلب به طور «قصدناشده»، شعارهای مبتنی بر تقابل آخرالزمانی و رفتارهای انقلابی سال ۱۳۵۷ را بازآفرینی کنند.

به رغم گزاره های مطرح شده در بالا ـ که عمدتاَ بر تأثیرهای گفتمان قهر دولت و تنگنای سیاسی تمرکز دارد ـ پرسش اینجاست که آیا نشت شعارهای شورانگیز و قهری در بخشی از بدنه ی جنبش سبز و بازآفرینی اسطوره ها و تکرار گفتارهای حماسی صدر انقلاب اسلامی (که نقطه مقابل عمل خشونت پرهیز و اهداف مدنی سبزها بود)، صرفاَ نتیجه ی برخورد خشونت آمیز بخش سخت افزاریِ گفتمان های رسمی، و احیاناَ عکس العملی غریزی در مقابل قهر دولت بوده است؟  آیا گفتمان های اعتراضی و عملکرد حافظه جمعی ملت ها در جوامع در حال گذار، چشم انداز دیگری برای عبور از این چرخه ی تکرارشونده که عمدتاَ در «ساختار زبان» اتفاق می افتد پیش روی خود نمی بینند؟ پرسش احتمالی بعدی، این است که: آیا «ترکیب» و همزمانی قهر دولتی با «گفتمان های حاشیه ای تر» (منظور از گفتمان حاشیه ای تر، گفتمان اقشار حاشیه نشین شهری است که همزمان با آغاز قهر دولت، به جنبش سبز پیوستند)، باعث ظهور گفتارها و شعارهای حماسی و قهری در بخشی از بدنه جنبش سبز شده است؟… هر دلیل یا علتی که داشته باشد به هر حال این چرخش قصدناشده ی گفتمانی، آن هم در پهنه ای مملو از احتمال ها، تصادف ها و مخاطره های پیش بینی ناپذیر، سرآخر به چیرگی گفتارهای دو بُنی و اساطیری (افراسیاب/ سیاوش) و شعارهای شورانگیز انقلابی، کشیده شد و در نتیجه، شکاف بین «زبان» سبزها با «عمل اجتماعی» شان را رقم زد، و سرانجام، بخشی از آنان را به عمل در گستره ی اسطوره های ایرانی و فعالیت در دایره نفوذ گفتمان های رسمی، هدایت کرد.

به نظر می رسد که، حضور عوامل ذکر شده، در کنار صدها و هزارها فاکتور دیگر، در بروز و ظهور سرگشتگی در کارکردهای گفتمانی سبزها، احتمالا مؤثر بوده است. در عین حال، این فرضیه هم مطرح است که: تداوم این سرگشتگی، به نوبه خود، «زبان فارسی» را نیز به عنوان موجودی زنده، به تکاپو وا داشت و او را ناگزیر کرد که به مانند دوره های مشابه در تاریخ معاصر، «افق آرزوها»ی عاملان و دوستداران این جنبش (که عمدتاَ از اقشار متوسط شهری بودند) را نیز با همان آرایه ها، ترکیب ها، و کُدواژهای حماسی و «آرمانشهری» (آرزوی فرا رسیدن «روز موعود») تغذیه و پردازش کند و از همین منظر پیشامدرن، آنان را به «قضاوت» در باره این جنبش نوپدید رهنمون سازد. ای بسا که این شعارهای حماسی و ایثارگرانه به دلیل آن که از قبل، در ناخودآگاهِ حافظه جمعی ما ایرانیان رسوب کرده بودند بالاخره موفق شدند که خود را به نیروهای بدنه ی جنبش سبز تحمیل کنند؛ بویژه شاهد بودیم که گفتمان ها و ارزش های «تقابل آخرالزمانی» با چه سرعت شگفت آوری مورد پذیرش بخشی از «کنشگران کف خیابانی» قرار گرفتند. طبعاَ یکی از پیامدهای پذیرش این دستگاه مفهومی، شکل گرفتن خود به خودی «چشم اندازی بلندپروازانه و کل گرا» برای آینده ی این جنبش مدنی و «فراموش کردن مطالبات اصلی آن» بود.

در پایانِ بحث، شاید بتوان به پرسشی که در مقدمه مقاله مطرح شد بازگشت و یک بار دیگر از خود پرسید که اگر فرضیه های مطرح شده در بالا مقرون به واقعیت باشد آیا باز هم می توان نتیجه گرفت که: از میان انبوهی عوامل تاریخی و معاصر، فقط  یک عامل (بالا گرفتن شعله درگیری ها) صرفاَ آن قدر تعیین کننده بوده است که نزدیکی متقابل بن مایه های حماسی زبان فارسی با گفتمان سبزها را رقم بزند؟ به فرض که پاسخ به این پرسش، مثبت باشد و این نزدیکی، صرفاَ تحت تأثیر «یک عامل»، توجیه شود با این وجود باز هم می توان با احتیاط مدعی شد که چه بسا فعال شدن همین گسل و «هضم نکردن دلایل تاریخی بروز آن» توسط بدنه ی جنبش سبز، یکی از دلایل سرخوردگی برخی از کوشندگان طبقه متوسط از میزان دستاوردهای «نه چندان مورد انتظارِ» این جنبش مدنی است.

پانوشت ها:

1. تشدید قطبیت و تهاجمی شدن گفتمان های هژمونیک فقط به ایران محدود نیست بلکه با شتاب و شدت بسیار بیشتری در کل منطقه خاورمیانه نیز در جریان است. حضور گسترش یابنده ی گفتمان دوقطبیِ سلفی ها، تکفیری ها و نماد کنونی آنها «داعش»، به همراه نوع تازه ای از آوانتوریسم انقلابی (عملیات انتحاری)، مصداق روشن این چرخش شتاب آلود به سوی قطبیت بیشتر است: چیرگی عجولانه ی گفتمان های قهرآمیز، حماسی و منجی گرا که به طور سیستماتیک گفتمان های مدنی، اصلاح طلبانه و اعتدالی را در منطقه ما، سرکوب می کند و «قهر کور انقلابی» را به لحاظ معرفتی، مشروعیت می بخشد.

2. در خلال سال های ۸۸ و ۸۹، نوع خاصی از رفتار مسالمت آمیز فعالان جنبش سبز به منصه ظهور رسیده که در تاریخ معاصر ایران، کمتر دیده شده است از جمله، صحنه های متعددی توسط شهروندخبرنگارها به ثبت رسیده که نشان می دهد زنان و مردان مسالمت جوی این جنبش، حتا خود را سپر بلای مأموران ضد شورش کرده اند و شجاعانه مانع آن شدند که مأموران، مورد ضرب و شتم قرار گیرند.

3. در اغلب تحلیل ها و تفسیرها، «گفتمان خشونت پرهیز»، معمولا «خصلت نمای جنبش سبز» معرفی شده است با این حال، ذکر این نکته بی مناسبت نیست که به یاد آوریم: به رغم پایبندی اغلب روشنفکران و نظریه پردازان جنبش سبز به اصل عدم خشونت و علیرغم استواری رهبران این جنبش بر راهبردهای مسالمت آمیز تحقق مطالبات (که عمدتاَ در قالب منشورها و بیانیه ها منعکس می شد) اما مختصات مفهومی این گفتمان نوپدید حتا در بدنه ی جنبش، آن طور که باید، شناخته شده نبود و طبعاَ مورد توافق و اجماع وسیع هم قرار نداشت چه برسد در پهنه ی تاریخی جامعه و ناخودآگاهِ حافظه جمعی ما. احتمالا به همین دلیل، خرده‌گفتارهای تازه یابِ «خشونت پرهیز»، در مدت زمانی نه چندان طولانی (و به مجرد بروز خشونت در کف خیابان) جای خود را به شعارها و گفتارهای حماسی و انقلابی، وانهادند.

[وبلاگ نویسنده]